Ils verbs

Ils verbs sun pleds chi expriman ün'acziun (che cha inchün o alch fa).

mangiar, baiver, saglir, cuorrer, durmir, tgnair/tegner

Ils verbs as poja conjugar, quai voul dir cha'l verb po avair differentas fuormas, tuot tenor la persuna, il nomer (singular o plural), il temp (p.ex. il preschaint, l'imperfet) ed il möd (p.ex. l'indicativ, il conjunctiv).

eu dod, els discuorran, nus crajaivan, tü mütschissast, ch'el haja dit 

Tenor lur funcziun as poja distinguer trais differents tips da verbs:

• ils verbs auxiliars

• ils verbs modals

• ils verbs cumplains

I dà duos verbs auxiliars: esser ed avair.

Ils verbs auxiliars vegnan dovrats per fuormar ils temps cumposts (perfet, plücoperfet e futur cumpost).  

Peider ha fat üna baschatta. (perfet)

Ils mats d'eiran scappats aint il god. (plücoperfet)

In ün mais varà'l passantà seis examens. (futur cumpost)

Rinviamaint:

Las conjugaziuns dals verbs auxiliars esser ed avair in tuot ils temps e möds sun da chattar a la fin dal chapitel 'Ils verbs'.

I dà ils seguaints verbs modals:

das-chair, pudair, dovair, savair, stuvair, vulair/lair, manglair

Ad ün verb modal segua adüna ün oter verb a l'infinitiv.

Eu das-ch ir a kino quista saira.

Eu nu poss far nöglia.

Dess eu gnir daman?

Sast tü discuorrer inglais?

El sto ir a chasa.

Tü nu manglast gnir.

Remarchas:

1) Ils verbs modals dovair e solair vegnan eir nomnats 'verbs defectivs', perquai ch'els vegnan dovrats be in tscherts temps e möds.

2) Il verb dovair ha be las fuormas -ess, -essa al preschaint (indicativ e conjunctiv). El vain dovrà impustüt ...

• in dumondas ed in cumonds indirects.

Dess eu gnir daman?

Dess ella portar las fotografias?

Dessan nus güdar?

Dessan els partir?

Tü nu dessast dir manzögnas!

• in proposiziuns al conjunctiv.

Eu nu sa, sch'eu dess ir.

El stübgia amo, sch'el dess far il viadi.

El ha dit ch'eu dessa tuornar subit.

3) Il verb solair exista be i'l preschaint ed i'l imperfet e vain dovrà impustüt in texts litterars.

El solaiva ir mincha stà al mar.

Rinviamaint:

Las conjugaziuns dals verbs modals irregulars in tuot ils temps e möds sun da chattar a la fin dal chapitel 'Ils verbs'.

Verbs cumplains sun tuot ils verbs chi nu sun verbs auxiliars o verbs modals. Els expriman in maniera independenta l'acziun o il stadi dal subject.

Romana baiva ün magöl aua.

Armon legia ün cudesch.

Attenziun:

Ils verbs auxiliars esser ed avair pon eir esser verbs cumplains, sch'els stan sulets e nu sun colliats cun ün oter verb cumplain.

Duri ha mal il vainter. El es in let.

I dà tschinch differentas sorts da verbs cumplains:

• verbs impersunals

• verbs transitivs

• verbs intransitivs

• verbs reflexivs

• verbs copula

Quels verbs as poja dovrar be illa terza persuna singular cul pronom i resp. id (avant vocal). Els vegnan pelpü dovrats per descriver l'ora.

I naiva./ Id ha naivü.

I sbischa.

I plouva. I pluschigna.

I tuna e dà sajettas.

Attenziun:

I dà eir blers verbs persunals chi pon gnir dovrats in maniera impersunala.

I clocca. / Id ha cloccà sün üsch.

I basta uossa!

Ils verbs transitivs pretendan ün object direct. Els expriman che chi vain fat.

Ils uffants legian ün'istorgia. (ün'istorgia = object direct)

Il conductur controlla ils bigliets. (ils bigliets = object direct)

Eu vez a Tina. (a Tina = object direct a l'accusativ persunal)

Ils verbs intransitivs nu pretendan ün object direct.

Il cliaint recloma.

El es tuornà.

Ils verbs reflexivs expriman ün'acziun chi pertocca il subject.

La matta as petna. (la matta = subject)

Eu am dumond, scha quai ha sen. (eu = subject)

Nus ans lavain ils daints. (nus = subject)

Ils verbs copula collian il subject cun ün adjectiv e/o ün nomen (cumplemaint predicativ). I's tratta in prüma lingia dal verb esser. L'adjectiv s'accorda cul subject.

Ella es (verb copula) intelligiainta (cumplemaint predicativ).

El es (verb copula) architect (cumplemaint predicativ).

Ma eir oters verbs vegnan dovrats sco verbs copula. Ils plü importants sun:

In ladin daja quatter conjugaziuns regularas dal verb:

1. verbs in -ar

2. verbs in -air

3. verbs in -er

4. verbs in -ir

Remarchas:

• Sper ils pronoms persunals nus e vus pon gnir dovrats eir ils pronoms persunals no e vo. Las fuormas conjugadas cun quels pronoms persunals sun:

I’ls mezs da lingua ‘Mediomatix’ vegnan dovrats consequentamaing ils pronoms persunals nus e vus, las fuormas no e vo vegnan ütilisadas in discuors directs, in chanzuns ed in poesias.

Attenziun:

Las fuormas da la 2. persuna plural dal preschaint sun identicas cun quellas da la 2. persuna plural da l'imperfet. Üna differenza tanter las duos fuormas as doda be illa pronunzcha dal diftong -ai-.

- preschaint: vo vaivat [vaivat]

- imperfet: vo vaivat [vevat, veivat] 

• L'infinitiv da la terza conjugaziun ha l'accent sül tschep, ils infinitivs da tschellas trais conjugaziuns han l'accent sülla desinenza.

• Tscherts verbs da la 3. conjugaziun han – sco ils verbs da la 4. conjugaziun – illa 1. e 2. persuna plural la desinenza -in, -is, p.ex.:

correger – nus corregin, vus corregis

cuorrer – nus currin, vus curris

exister – nus existin, vus existis

exprimer – nus exprimin, vus exprimis

propuoner – nus proponin, vus proponis

repeter – nus repetin, vus repetis

• Ils verbs irregulars han bod tuots las desinenzas -ain/-ais illa 1. e 2. persuna plural.

nus vain, vus vais

nus giain, vus giais

nus fain, vus fais

nus savain, vus savais

nus dschain, vus dschais

ma: nus eschan, vus eschat; nus gnin, vus gnis

Rinviamaints:

Ün exaimpel d'ün verb da minchüna da las quatter conjugaziuns in tuot ils temps e möds es da chattar a la fin dal chapitel 'Ils verbs'. Las conjugaziuns da tuot ils verbs sun da chattar aint il cudaschin 'Verbs valladers'.

I dà verbs chi nu vegnan conjugats tenor üna da las quatter conjugaziuns regularas. Verbs cun irregularitats illa conjugaziun sun ...

• verbs alterativs (cun müdada dal vocal da tschep)

dovrar – eu douvr, nus dovrain

sentir – eu saint, nus sentin

mouver – eu mouv, nus movain

dumandar – eu dumond, nus dumandain

• verbs augmantativs (cun l'infix -esch-/-isch-)

gratular – eu gratulesch

finir – eu finisch

• verbs cun müdadas ortograficas

mangiar – eu mang, nus mangiain

leger – eu leg, nus legiain

tagliar – eu tagl, nus tagliain

crajer – eu crai, nus crajain

tradüer – eu tradüj, nus tradüain

Ils verbs chi müdan il vocal dal tschep cun conjugar as nomna 'verbs alterativs'. La radschun pella müdada dals vocals es cha l'accent dals verbs as sposta.

Las conjugaziuns da tuots ils verbs cun müdada dal vocal da tschep sun da chattar aint il cudaschin 'Verbs valladers'.

I dà verbs chi vegnan conjugats cul infix -esch- o -isch-.

I dà eir verbs chi's po conjugar cun o sainza l'infix -esch-, p.ex.:

eu sper/speresch

el cuntinua/cuntinuescha

Las seguaintas gruppas da verbs han müdadas ortograficas:

• ils verbs chi finischan cun -giar, -gir e -ger

mangiar: eu mang, tü mangiast, nus mangiain

fügir: eu füg, tü fügiast, nus fügin

leger: eu leg, tü legiast, nus legiain

• ils verbs chi finischan cun -gliar e -glir

tagliar: eu tagl, tü tagliast, nus tagliain

saglir: eu sagl, sagliast, nus saglin

• ils verbs chi finischan cun -jar, -jer

pajar: eu pai, tü pajast, nus pajain

crajer: eu crai, tü crajast, nus crajain

• ils verbs chi finischan cun -düer e -drüer

introdüer: eu introdüj, tü introdüast, nus introdüain

tradüer: eu tradüj, tü tradüast, nus tradüain

desdrüer: eu desdrüj, tü desdrüast, nus desdrüain

• ils verbs chi han duos consonants davant la desinenza

cloccar: eu cloc, tü cloccast, nus cloccain

cuorrer: eu cuor, tü cuorrast, nus currin

metter: eu met, tü mettast, nus mettain

s'impissar: eu m'impais, tü t'impaissast, nus ans impissain

Ils verbs factitivs sun verbs chi expriman ün 'far far', 'far dvantar' o eir 'implir cun'. Els derivan da nomens, adjectivs o verbs ed han la desinenza -antar.

rabgiantar (rabgia)

tös-chantar (tössi)

turmantar (turmaint)

glüschantar (glüsch)

cuntantar (cuntaint)

grittantar (grit)

stanglantar (stanguel)

stüfchantar (stüf/stuf)

fümantar (fümar)

sechantar (sechar)

taschantar (taschair)

stendschantar (stendscher)

Ils verbs factitivs vegnan conjugats in möd seguaint:

Inchün ha tös-chantà al chan da nos vaschin.

Quista lavur ans stanglainta.

Nus fümantain nossas liongias da tschiervi.

I dà verbs chi sun cumplettamaing irregulars.

Rinviamaint:

Las conjugaziuns da quists e d'oters verbs irregulars in tuot ils temps e möds sun da chattar a la fin dal chapitel 'Ils verbs'.

I's po distinguer duos fuormas dal verb:

• las fuormas finitas

• las fuormas infinitas

Las fuormas finitas sun fuormas chi sun conjugadas e specifichadas tenor la persuna, il nomer (singular o plural), il temp ed il möd.

Las fuormas infinitas sun fuormas invariablas o fuormas chi varieschan be tenor il gener (masculin o feminin) ed il nomer (singular o plural).

I dà trais fuormas infinitas:

L'infinitiv es la fuorma la plü neutrala dal verb. Ils dicziunaris indichan ils verbs in quella fuorma. L'infinitiv ha adüna ün tschep ed üna desinenza.

Il particip passà vain dovrà insembel culs verbs auxiliars esser ed avair per fuormar ils temps cumposts (perfet, plücoperfet e futur cumpost).

Eu n'ha lavurà.

Ella d'eira fingià partida.

Ils verbs da la 1. conjugaziun (-ar) fuorman il particip passà cun -à/ada, quels da la 2. e 3. conjugaziun (-air, -er) cun -ü/üda ed ils verbs da la 4. conjugaziun (-ir) cun -i/ida.

chavar – chavà

giodair – giodü

vender – vendü

partir – parti

Il particip passà conjugà cun avair resta normalmaing invariabel. Il particip passà conjugà cun esser o gnir vain adüna accordà cul subject.

Ellas han giodü la festa.

Anna es partida a las desch.

Ils stortins vegnan fats cun painch.  

Il gerundi po gnir dovrà per exprimer cha duos chosas capitan al listess mumaint. Il gerundi finischa adüna cun ün -d.

Els vegnan chantond giò da via.

Preparond la tschaina taidla ella radio.

Fallond s'imprenda.

Las desinenzas dal gerundi sun las seguaintas:

güdar – güdond  

giodair – giodond

vender – vendond

partir – partind

Attenziun:

Ils gerundis culla desinenza -ond vegnan magara sbarattats culs adjectivs chi finischan cun -ant.

I dà ils seguaints temps grammaticals:

• il preschaint

• il perfet

• l'imperfet

• il plücoperfet

• il passà defini e'l passà anteriur

• il futur simpel

• il futur cumpost

Il preschaint descriva acziuns chi capitan actualmaing o fats chi sun adüna valabels.

Renato lavura pro la viafier.

La terra va intuorn il sulai.

Il perfet descriva acziuns o fats chi sun terminats o accumplits i'l passà.

El ha ruot üna chomma avant ün mais.

Ella es currüda a la staziun.

Remarcha:

• Il perfet vain fuormà culs verbs auxiliars avair o esser e cul particip passà dal verb cumplain.

• La plüpart dals verbs fuorman il perfet cun avair.

• Alchüns verbs fuorman il perfet cun esser. Ils plü importants sun: crescher, cuorrer, esser, fügir, nascher, partir, dvantar, ir, gnir, murir, restar, rivar, star.

Ellas sun stattas in vacanzas.

El es propa creschü quist ultim on.

Il perfet cun avair nu s'accorda normalmaing culla fuorma feminina ed il plural.

Attenziun:

Il perfet cun pronoms reflexivs, conjugà cul verb avair, s'accorda però culla fuorma feminina ed il plural.

Ella s'ha sdasdada bod.

Nus ans vain salüdats per via.

Ed eir il perfet cun pronoms objects na accentuats, conjugà cul verb avair, s'accorda culla fuorma feminina e'l plural, scha l'object a l'accusativ va ouravant.

Eu tilla n'ha invidada a tschaina.

Eu tils n'ha inscuntrats al concert.

Il perfet cul verb esser s'accorda adüna culla fuorma feminina ed il plural.

Remarcha:

Il pronom object na accentuà sta adüna davant il verb conjugà.

Nus tils vain dat ün regal.

El t'es stat grat per teis agüd.

L'imperfet descriva acziuns o fats i'l passà chi nun han ne cumanzamaint ne fin per quel o quella chi discuorra o scriva.

Il rai e la raïna staivan in ün bel chastè.

L'imperfet es il temp da la descripziun.

I d'eira üna bella saira da stà. Il sulai spleduriva.

L'imperfet descriva suvent adüs e repetiziuns.

Davo giantar faiva el mincha di ün cupid.

La dumengia giaivan nus adüna culs skis.

L'imperfet vain fuormà cul tschep dal verb da la 1. persuna plural e culla desinenza -aiva/-iva.

Il perfet vain dovrà ...

• per exprimer evenimaints, acziuns e fats chi sun terminats i'l passà.

Andri ha dat ün güvel dal plaschair, cur ch'el ha vis seis velo nouv davant chasa.

• per exprimer acziuns concretas chi capitan 'sül palc'.

Tuot in ün dandet ha il chan bublà e'ls homens sun currüts nanpro.

Ün di ha il spiert drivi l'üsch ed es svolà davent.

L'imperfet vain dovrà ...

• per exprimer situaziuns e fats chi nu sun amo terminats i'l passà.

I d'eira üna bella saira da stà. Il sulai giaiva planet adieu.

• per descriver adüs e repetiziuns i'l passà.

Ella giaiva regularmaing a cuorrer.

• per descriver 'culissas o scenarias' i'l passà.

Il sulai cuccaiva aint da fanestra ed i d'eira chod in stanza.

I d'eira fraid e da dalöntsch as dudiva la rumur dal flüm.

Aint il chastè vivaiva daspö decennis ün pitschen spiert.

In ün raquint stan l'imperfet e'l perfet in relaziun ün cun l'oter (interacziun tanter ils duos temps). I's po congualar lur adöver cun quai chi capita sün ün palc da teater.

Il lader es mütschi, cur ch'el ha vis cha'l polizist til spettaiva.

Ladina faiva ün cupid, cur chi ha sclingi tuot in ün dandet vi da la porta chasa.

Il plücoperfet descriva acziuns o fats terminats in ün raquint dal passà.

Madlaina vaiva fingià mangià il toc tuorta, cur cha Mauro es gnü.

Il plücoperfet vain fuormà cul imperfet dals verbs avair ed esser e cul particip passà dal verb cumplain.

El vaiva preparà la buscha.

El d'eira stat cuntaint.

Ella d'eira ida a chasa.

Cumbinaziun da perfet e plücoperfet:

Il bap vaiva fingià zerclà l'üert, cur chi ha cumanzà dandettamaing a plouver.

La nona d'eira güsta statta a far cumischiuns, cur cha la mima es gnüda in visita.

Il passà defini descriva – sco il perfet – acziuns o fats chi sun terminats i'l passà.

El muosset cun plaschair seis nouv cudesch.

Nus partittan subit davo giantar.

Els gettan planet vers chasa.

Il passà anteriur descriva – sco il plücoperfet  – acziuns o fats chi sun terminats in ün raquint dal passà.

El avet muossà cun plaschair seis nouv cudesch. 

Nus füttan partits subit davo giantar.

Ellas füttan idas planet vers chasa.

Il passà defini e'l passà anteriur vegnan dovrats be plü illa lingua scritta litterara plü veglia. Els cumparan perquai in istorgias e raquints da plü bod.

Il futur simpel descriva acziuns o fats chi capitaran pür.

Eu partirà in trais uras.

Nus giaran in vacanzas al mar.

Il futur po eir exprimer supposiziuns.

Isabella maridarà l'on chi vain.

Ella giarà daman in viadi.

Il futur simpel vain fuormà dal tschep da la 1. persuna plural dal preschaint e da las desinenzas -arà, -arast, -arà, -aran, -arat, -aran (1.–3. conjugaziun) ed -irà, -irast, -irà, -iran, -irat, -iran (4. conjugaziun)

Duri maridarà l'on chi vain.

Nus partiran a las tschinch.

Il futur cumpost descriva acziuns o fats chi saran fingià passats e terminats i'l avegnir. El vain fuormà cullas fuormas conjugadas dals verbs esser ed avair al futur ed il particip passà dal verb cumplain.

Remarcha:

Il futur cumpost nu vain dovrà fich suvent. El serva impustüt ad exprimer supposiziuns i'l avegnir o i'l passà (alch chi pudess capitar plü tard o esser capità avant ün temp).

Daman da quistas uras varan nus fat nos examen.

I saran stats in sortida her saira.

I's distingua quatter möds dal verb:

• l'indicativ: Flurina es cuntainta.

• il conjunctiv: Seis frar ha dit ch'ella saja cuntainta.

• il cundiziunal: Scha Flurina vess daplü temp liber, füss ella amo plü cuntainta.

• l'imperativ: Flurina, sajast cuntainta cun quai cha tü hast!

L'indicativ es il möd neutral dal verb. El vain dovrà impustüt per exprimer fats reals.

Uossa fain nus (faina) üna posa.

Il bap fa üna pizza da giantar.

Il conjunctiv exprima in general ün giavüsch, üna voluntà, üna spranza o üna supposiziun. El vain dovrà in prüma lingia in proposiziuns subordinadas ed es dependent dal verb da la proposiziun principala o dad oters pleds chi til precedan. 

Eu vögl cha tü vegnast cun mai.

Ella spera cha quai saja in uorden.

Eu crai ch'els fetschan müdada la fin dal mais.

Il plü suvent vain il conjunctiv dovrà i'l discuors indirect.

Ivo ha dit ch'el haja temma da sajettas.

Il conjunctiv vain eir dovrà ... 

• davo tschertas conjuncziuns, p.ex. per cha, avant cha, sainza cha, basta cha.

Va a chasa, avant chi vegna a plouver!

El es parti, sainza ch'eu sapcha.

• in proposiziuns principalas cun o sainza la conjuncziun 'cha'.

Ch'el giaja sül schimmel!

Hajast pazienza!

Las fuormas dal conjunctiv as muossan impustüt pro'ls verbs irregulars. Las desinenzas dal conjunctiv dals verbs regulars sun per part identicas cun quellas da l'indicativ (illa 2. e 3. persuna singular ed illa 3. persuna plural).

Il conjunctiv vain fuormà dal tschep da la 1. persuna singular dal preschaint e da las desinenzas chi sun in tuottas quatter conjugaziuns listessas: -a, -ast, -a, -an, -at, -an.

ch'eu chanta/gioda/venda/parta

cha tü chantast/giodast/vendast/partast 

ch'el/ella chanta/gioda/venda/parta

cha nus chantan /giodan/vendan/partan

cha vus chantat/giodat/vendat/partat

ch'els/ellas chantan/giodan/vendan/partan

Ils verbs auxiliars e'ls verbs irregulars han per part fuormas dal conjunctiv specialas. Las desinenzas sun però las listessas sco pro'ls verbs regulars.

avair: ch'eu n'haja

esser: cha tü sajast

ir: ch'eu giaja

dar: cha vus dettat

savair: cha vus sapchat

star: ch'els/ellas stettan

Rinviamaint:

Las fuormas specialas dal conjunctiv dad oters verbs irregulars sun da chattar a la fin da la part davart il verb.

Cul cundiziunal as poja exprimer acziuns o fats irreals e giavüschs.

El vess per pacas pers il tren.

Ella füss gnida, sch'ella vess gnü liber.

Be cha quel examen füss passà!

Fessast il bain da tour plazza.

Las fuormas dal cundiziunal han in tuot las persunas ün -ss. Las desinenzas chi vegnan agiuntas al tschep dal verb sun -ess- pella 1.-3. conjugaziun e -iss- pella 4. conjugaziun.

L'imperativ vain dovrà per formular cumonds e scumonds, admoniziuns, giavüschs e cussagls.

Fuormas irregularas da l'imperativ:  

Remarcha:

L' imperativ illa quarta persuna po eir gnir fuormà cun agüd dal verb modal lair e la fuorma da l'infinitiv.

Giain a chasa!  > Lain ir a chasa!

Fain üna posa! > Lain far üna posa!

Ch'El/Ella güda!

Ch'El/Ella parta!

Nu güdar!

Nu güdarai!

Ch'El/Ella nu s'agita!

Il scumond general es:

Nu traversar ils binaris!

Nu fümar!

La fuorma activa indicha chi o che chi fa alch.

Linard tira la balla aint il gol.

Il giat tschüffa e maglia la mür.

La fuorma passiva metta l'acziun i'l center.

La balla vain tratta aint il gol. (da Linard)

La mür vain tschüffa e magliada. (dal giat)

Üna frasa activa vain transfuormada in üna frasa passiva cun agüd  da las differentas fuormas conjugadas dal verb gnir e dal particip passà dal verb cumplain. 

L'autur scriva il cudesch. -> Il cudesch vain scrit da l'autur. 

L'object direct (il cudesch) dvainta il subject.

Il subject (l'autur) dvainta ün cumplemaint accumpagnà da la preposiziun da.

Remarcha:

La fuorma passiva vain adattada i'l gener e nomer a la persuna o chosa da referenza.

Flavia es gnüda clomada a giantar.

Las mattas sun gnüdas clomadas a giantar.

Jachen e Men sun gnüts clomats a giantar.

Ils verbs in -ar

güdar

Ils verbs in -air

giodair

Ils verbs in -er

vender

Ils verbs in -ir

partir

Ils verbs auxiliars: avair, esser

avair

esser

Ils verbs modals irregulars: pudair, savair, stuvair, vulair/lair, manglair, dovair*

pudair

savair

stuvair

(vu)lair

manglair

dovair

Ulteriurs verbs irregulars: dar, dir, far, ir, gnir, star

dar

dir

far

ir

gnir

star

Verbs cun ün particip passà irregular ed alchüns particips passats da verbs alterativs

Alchüns verbs cun ün particip passà irregular e regular