Ils verbs

Definiziun, fuorma ed adöver

Ils verbs sun pleds chi expriman ün'acziun (che cha qualchün u qualchosa fo).

manger, baiver, saglir, cuorrer, durmir, tgnair

 

Verbs as po conjugher, que voul dir cha'l verb po avair differentas fuormas, tuot tenor la persuna, il numer (singular/plural), il temp (p.ex. il preschaint, l'imperfet) ed il möd (p.ex. l'indicativ, il conjunctiv).

eau od, els discuorran, nus crajaivans, tü fügissast, ch'el hegia dit

 

Tenor lur funcziun as po distinguer trais differents tips da verbs:

• ils verbs auxiliers

• ils verbs models

• ils verbs cumplains

Ils verbs auxiliers

A do duos verbs auxiliers: esser, avair

 

Ils verbs auxiliers vegnan druvos per furmer ils temps cumposts (perfet, pücuperfet, futur cumpost).

esser

avair

eau sun

eau d'he

est

tü hest

el/ella es

el/ella ho

ad es

ad ho

nus essans

nus (a)vains

vus essas

vus (a)vais

els/ellas sun

els/ellas haun

Peider ho fat üna baschatta. (perfet)

Ils mats eiran scappos aint il god. (pücuperfet)

In ün mais varo el passanto sieus examens. (futur cumpost)

 

Rinviamaint:

Las conjugaziuns dals verbs auxiliers esser ed avair in tuot ils temps e möds sun a la fin dal chapitel 'Ils verbs'.

Ils verbs models

A do ils seguaints verbs models:

pudair, stuvair, savair, sus-chair, vulair, dovair, solair

 

Ad ün verb model segua adüna ün oter verb a l'infinitiv.

Els suos-chan ir a kino quista saira.

Dess eau gnir damaun?

Ella nu voul incler la situaziun.

Sest tü discuorrer inglais?

El stu ir a chesa.

Eau nu poss fer ünguotta.

 

Remarchas:

1) Ils verbs models dovair e solair vegnan numnos verbs defectivs, perche ch'els vegnan druvos be in tscherts temps e möds.

 

2) Il verb model dovair ho be las fuormas -ess-, -essa- al preschaint (indicativ e conjunctiv) e vain druvo surtuot ...

 

• in dumandas ed in cumands indirects.

Dess eau gnir damaun?

Dess ella purter las fotografias?

Dessans güder?

Tü nu dessast dir manzögnas!

 

• in proposiziuns al conjunctiv.

Eau nu se, sch'eau dess ir.

El stüdgia auncha, sch'el dess fer il viedi.

El ho dit ch'eau dessa turner dalum.

 

3) Il verb model solair exista be al preschaint ed a l'imperfet e vain druvo hoz be pü in text litterars.

El solaiva ir mincha sted al mer.

 

Rinviamaint:

Las conjugaziuns dals verbs models irregulers in tuot ils temps e möds sun a la fin dal chapitel 'Ils verbs'.

Ils verbs cumplains

Verbs cumplains sun tuot ils verbs chi nu sun verbs auxiliers u verbs models. Els expriman da maniera independenta l'acziun u il stedi dal subject.

Romana baiva ün magöl lat.

Armon legia ün cudesch.

Luca zambragia ün aviun.

 

Attenziun:

Ils verbs auxiliers esser ed avair paun eir esser verbs cumplains, sch'els staun sulets e nu sun cumbinos cun ün oter verb cumplain.

Gian ho mel il vainter. El es in let.

 

A do tschinch differentas sorts da verbs cumplains:

• verbs impersunels

 verbs transitivs

 verbs intransitivs

 verbs reflexivs

 verbs copula

Ils verbs impersunels

Ils verbs transitivs

Ils verbs intransitivs

Ils verbs reflexivs

Ils verbs copula

Las quatter conjugaziuns reguleras dal verb

In ladin do que quatter conjugaziuns reguleras dal verb:

1. verbs sün -er

2. verbs sün -air

3. verbs sün '-er (cun l'accent sül tschep)

4. verbs sün -ir

1. güder

2. giodair

3. vender

4. partir

eau güd

eau giod

eau vend

eau part

tü güdast

tü giodast

tü vendast

tü partast

el/ella güda

el/ella gioda

el/ella venda

el/ella parta

nus güdains

nus giodains

nus vendains

nus partins

vus güdais

vus giodais

vus vendais

vus partis

els/ellas güdan

els/ellas giodan

els/ellas vendan

els/ellas partan

Remarchas:

• L'infinitiv da la terza conjugaziun ho l'accent sül tschep, ils infinitivs da las otras conjugaziuns haun l'accent sülla desinenza.

 

Tscherts verbs da la 3. conjugaziun haun – scu ils verbs da la 4. conjugaziun – illa 1. e la 2. persuna plural la desinenza -ins, -is, p.ex.:

cuorrer – nus currins, vus curris

exister – nus existins, vus existis

exprimer – nus exprimins, vus exprimis

propuoner – nus proponins, vus proponis

correger – nus corregins, vus corregis

crescher – nus creschins, vus creschis

repeter – nus repetins, vus repetis

 

Ils verbs irregulers haun bod tuots las desinenzas -ains/-ais illa 1. e 2. persuna plural.

nus (a)vains, vus (a)vais

nus giains, vus giais

nus fains, vus fais

nus savains, vus savais

nus dschains, vus dschais

 

ma: nus essans, vus essas; nus gnins, vus gnis

 

Rinviamaint:

Las conjugaziuns da tuot ils verbs sun da chatter i'l cudaschin 'Verbs puters'. Ün exaimpel d'ün verb da minchüna da las quatter conjugaziuns in tuot ils temps e möds es a la fin dal chapitel 'Ils verbs'.

Verbs cun irregulariteds

Que do verbs chi nu vegnan conjugos tenor üna da las quatter conjugaziuns reguleras. Verbs cun irregulariteds illa conjugaziun sun ...

 

• verbs alterativs (cun müdeda dal vocal da tschep)

druver – eau drouv, nus druvains

sentir eua saint, nus sentins

chanter eau chaunt, nus chantains

udir eau od, nus udins

 

 verbs augmantativs (cun l'infix -esch)

gratuler – eau gratulesch

chapir – eau chapesch

 

 verbs cun müdedas ortograficas

manger eau mang, nus mangiains

fügir eau füg, nus fügins

taglier eau tagl, nus tagliains

blagher eau blag, nus blagains

tradür – eau tradüj, nus tradüains

Ils verbs alterativs

Ils verbs augmantativs cun l’infix -esch-

Ils verbs cun müdedas ortograficas

Ils verbs factitivs

Ils verbs irregulers

A do verbs chi sun cumplettamaing irregulers.

ir

gnir

fer

dir

der

eau vegn

eau vegn

eau fatsch

eau di

eau dun

tü vest

tü vainst

tü fest

tü dist

tü dest

el/ella vo

el/ella vain

el/ella fo

el/ella disch

el/ella do

nus giains

nus gnins

nus fains

nus dschains

nus dains

vus giais

vus gnis

vus fais

vus dschais

vus dais

els/ellas vaun

els/ellas vegnan

els/ellas faun

els/ellas dian

els/ellas daun

Rinviamaint:

Las conjugaziuns da quists e d'oters verbs irregulers in tuot ils temps e möds sun a la fin dal chapitel 'Ils verbs'.

Las fuormas finitas dal verb

Las fuormas finitas sun fuormas chi sun conjughedas e specifichedas tenor la persuna, il numer (singular u plural), il temp ed il möd.

1. persuna plural, indicativ, preschaint

Hoz fains nus üna gita.

3. persuna singular, cundiziunel, perfet

Curdin füss sto pü gugent a chesa.

Las fuormas infinitas dal verb

Las fuormas infinitas sun fuormas invariablas u fuormas chi varieschan be tenor il gener (masculin u feminin) ed il numer (singular u plural).

 

A do trais fuormas infinitas:

l'infinitiv

Ella vo a chanter.

il particip passo

Eau d'he chanto tuottadi.

il gerundi

Chantand es ella ida a scoula.

L'infinitiv

Il particip passo

Il gerundi

Ils quatter möds dal verb

Que as distingua quatter möds dal verb:

• l'indicativ: Flurina es cuntainta

 il conjunctiv: Sieu frer ho dit ch'ella saja cuntainta.

 il cundiziunel: Scha Flurina vess dapü temp liber, füss ella auncha pü cuntainta.

 l'imperativ: Flurina, sajast cuntainta cun que cha tü hest!

L'indicativ

Il conjunctiv

Il cundiziunel

L'imperativ

L'activ ed il passiv

La fuorma activa indicha chi u che chi fo qualchosa.

Linard tira la balla aint il gol.

Il giat clappa e maglia la mür.

 

La fuorma passiva metta l'acziun i'l center.

La balla vain tratta aint il gol. (da Linard)

La mür vain clappeda e maglieda. (dal giat)

La furmaziun dal passiv

Il passiv i’ls differents temps

Furmer verbs

Que as po furmer verbs ...

• cun agiundscher la desinenza dal verb (impustüt las desinenzas -er ed -ir) a nomens u adjectivs.

quint – quinter, chatscha – chatscher, spüda – spüder, scoula – scoler,

lod – luder, sclingia – sclinger, predsch – predscher; spüzza – spüzzir,

sagl – saglir; glüsch – glüschir; stüz/stüzza – stüzzer; sblech – sblachir

 

• cun agiundscher prefixs a nomens, adjectivs u verbs, p.ex.:

a-: bratsch – abratscher, sagl – assaglir, terra – atterrer; trer – attrer

s-/sch-/s-ch-: tagl – staglier, larg – schlarger, muot – schmutter;

chargia – s-charger; cler – sclarir

in-/im-: tun – intuner, titul – intituler; bel – imbellir, pitschen – impitschnir,

s-chür – ins-chürir; bütter – imbütter

 

• cun agiundscher suffixs a nomens u ad adjectivs, p.ex.:

-ager: dan – dannager, festa – festager, serp – serpager; net/netta – nettager, zop/zoppa – zoppager

-argner: bütsch – bütschargner

-ificher: persuna – persunificher; simpel/simpla – simplificher,

güst/güsta – güstificher, cler – clarificher

-iser: memoria – memoriser

-uler: vent – sventuler, frod – froduler; crider – criduler

-uiner: saung – sanguiner

 

• cun agiundscher la desinenza -anter a nomens, adjectivs u verbs per furmer uschenumnos 'verbs factitivs' chi expriman ün 'fer fer' u 'fer dvanter' (vair 2.4.6.d).

rabgia – rabgianter, glüsch – glüschanter

cuntaint – cuntanter, absaint – absanter, grit/gritta – grittanter

taschair – taschanter, zupper – zuppanter

 

Remarchas:

Tscherts verbs müdan il vocal dal tschep in confrunt cul nomen, p.ex. sot – suter, chaunt – chanter, pesch – pas-cher, sbreg – sbragir, cler – sclarir, uonda – undager

 

Ils nomens chi glivran cul sun -gl survegnan illa fuorma verbela sün -er auncha ün -i-, p.ex. sbagl – sbaglier, imbruogl – imbruglier, masdügl – masdüglier

Verbs accumpagnats d'ün adverb

In ladin do que bgers verbs chi vegnan accumpagnos d'ün adverb. Per part es que d'attribuir a l'influenza dal tudas-ch, p.ex. cruder sü. Suvenz as tratta que però d'ün fenomen druvo daspö lönch in rumauntsch, surtuot illa lingua discurrida, p.ex. lascher davent per ometter, ir/gnir our per sortir, ir/gnir aint per entrer, der giò sper cruder, laver giò la vaschella, pender sü ün purtret, e.u.i.

 

L'adöver da quistas fuormas es impü eir lio al register linguistic, q.v.d.: Illa lingua discurrida ed in texts main formels as drouvra pel solit la cumbinaziun verb + adverb, in lingua scritta, pü formela, invezza as dess pruver d'eviter l'adverb, lo inua cha que fo sen.

 

Pussiblas strategias per eviter l'adverb sun:

• rimplazzer la cumbinaziun verb + adverb cun ün oter verb u ün'otra expressiun, p.ex.

s'imaginer per as metter avaunt

der in ögl per cruder sü

 

• druver ün verb cun prefix (p.ex. in-/ de-/ pre-/ re-/ s-)

inscriver per sciver aint

demusser per musser sü

preler per ler avaunt

reclamer per clamer our

s-charger per charger giò

Survista dals verbs regulers

Ils verbs sün -er

güder

Ils verbs sün -air

giodair

Ils verbs sün '-er

vender

Ils verbs sün -ir

partir

Survista dals verbs irregulers

Ils verbs auxiliers: avair, esser

avair

esser

Ils verbs models irregulers: pudair, savair, stuvair, vulair, *dovair

pudair

savair

stuvair

vulair

dovair

Ulteriurs verbs irregulers: der, dir, fer, ir, gnir,

der

dir

fer

ir

gnir

ster

Verbs cun ün particip passo irreguler ed ün pêr particips passos da verbs alterativs

Ün pêr verbs cun ün particip passo irreguler e reguler