Ils nomens, chi vegnan eir nomnats ils 'substantivs', dan nom a creatüras ed a chosas concretas ed abstractas.
mamma, chan, rischgelgua, camiun, butiglia, amur, spiert
Als nomens appartegnan eir ils noms propris (noms da persunas, firmas ed instituziuns) e'ls noms geografics. Quels vegnan scrits cun ün custab grond.
Claudia, Flurin, Bezzola, Caviezel, Turich, Ardez, Engiadina Bassa, Val Müstair, Munt Baselgia, Lai da Rims, En, Val S-charl
Ils nomens sun pleds chi han ün gener grammatical fix. In rumantsch daja duos geners grammaticals.
masculin: il mür, l'asen, il pled, il crap, il bap, l'üert
feminin: la matta, la paraid, l'amia, la chasa, l'ura, la via
Ils nomens vegnan dovrats pelplü al singular ed al plural. Il plural regular vain fuormà cun agiundscher ün -s a la fuorma dal singular.
|
singular |
plural |
|
|
masculin |
il cudesch l'ami l'hotel |
ils cudeschs ils amis ils hotels |
|
feminin |
la staila l'orandscha la halla |
las stailas las orandschas las hallas |
Eir ils nomens chi finischan cun -ur survegnan ün -s al plural: la lavur, las lavurs; la culur, las culurs; l'ur, ils urs; l'odur, las odurs, ma: ils genituors
Ils nomens chi finischan cun ün -x e cun ün -z survegnan ün -s al plural.
il trax – ils traxs
il raz – ils razs
Attenziun:
Ils nomens chi finischan cun ün -s o cun -ss nu survegnan ün ulteriur -s al plural.
| il nas – ils nas | l'uors – ils uors |
| il pass – ils pass | il process – ils process |
I dà nomens chi han ün plural irregular.
| singular | plural | |
| -à > -ats |
il sudà la società l'immigrà
ma: la cità il prà la stà il grà |
ils sudats las societats ils immigrats
las citads ils prads las stads ils grads |
| -è > -els |
il chapè il curtè l'utschè il vadè il cafè (coppina cafè)
ma: il cafè (local) il comitè il tè il pè |
ils chapels ils curtels ils utschels ils vadels ils cafels
ils cafes ils comites ils tes ils peis |
| -i > -its |
il vesti il parti il chasti
ma: l'ami l'inimi |
ils vestits ils partits ils chastits
ils amis ils inimis |
| -ü > -üts |
il fastü il creschü
ma: la palü la virtü |
ils fastüts ils creschüts
las palüds las virtüds |
| cas singuls |
l'hom l'usöl l'uschöl il lö il chavagl il papagagl |
ils homens ils usous/usöls ils uschous/uschöls ils lous/lös ils chavals ils papagals |
Tscherts nomens vegnan dovrats pelplü be al plural, p.ex.: las chotschas, ils genituors, ils fradgliuns, las finanzas, ils güvlers, ils babuns, las immundizchas, las vanzadüras.
Tscherts nomens han, sper la fuorma dal plural cun -s, üna fuorma culla desinenza -a. Quella fuorma as nomna il 'plural collectiv'. Ils pleds cun quella desinenza expriman üna quantità na determinada. Quai voul dir chi nu's cugnuoscha il nomer exact.
Eu n'ha duos pairs.
Mamma ha fat ün pan cun paira. (plural collectiv)
Oters plurals collectivs regulars:
Il mail – la maila
il bratsch – la bratscha
il nerv – la nerva
il lain – la laina
il spelm – la spelma
Plurals collectivs cun müdadas ortograficas:
il bögl – la böglia
il bös-ch – la bos-cha
l'öss – l'ossa
il crap – la crappa
i grip – la grippa
il früt – la frütta
il piz – la pizza
il rom – la romma
Otras fuormas collectivas vegnan trattadas i'l chapitel 'Ils suffixs'.
Davo il plural collectiv sta il verb al singular.
La frütta es madüra.
La föglia ha pers sia culur.
La romma es secha.
La bos-cha schuschura aint il vent.
La pizza glüscha aint il sulai da la saira.
Remarcha:
Ün pêr nomens, sco p.ex. la glieud, la kindlamainta, il bagagl, han be üna fuorma al singular, eir sch'els cumpiglian plüssas persunas o chosas. Perquai sta eir davo quels pleds il verb al singular.
La glieud es cuntainta.
La kindlamainta fa canera.
Il bagagl paisa massa bler.
I dà eir nomens cumposts. Quels vegnan scrits seguaintamaing:
1) Pleds dal tip nomen + nomen vegnan pelplü colliats culla preposiziun da (d' davant ün vocal o ün h- na pronunzchà), e be il prüm pled vain miss al plural.
la fluor da sulai, las fluors da sulai
il mantel da plövgia, ils mantels da plövgia
la taila d'arogn, las tailas d'arogn
la tuorta da nusch, las tuortas da nusch
la chombra d'hotel, las chombras d'hotel
2) Pro tscherts pleds dal tip nomen + nomen es la preposiziun da gnüda redotta ad ün d' (eir davant ün consonant) o perfin supprimida. Eir pro quists pleds vain be il prüm pled miss al plural.
la foura d'nas, las fouras d'nas
la barba d'boc, las barbas d'boc
la pel d'giallina, las pels d'giallina
la chomma d'lain, las chommas d'lain
la cua d'giat, las cuas d'giat
la porta chasa, las portas chasa
la clav chasa, las clavs chasa
il pled clav, ils pleds clav
il toc charn, ils tocs charn
il magöl aua, ils magöls aua (ma: il magöl d'aua = magöl per baiver aua)
l'utschè mezmür, ils utschels mezmür
Cas specials:
l'utschè cuader, ils utschels cuaders
il chan taschin, ils chans taschins (chan da bescher)
3) Tscherts nomens cumposts vegnan scrits insembel, e'l -s dal plural vain agiunt a la fin dal pled.
il filfier, ils filfiers
la nuschpigna, las nuschpignas
il suordmüt, ils suordmüts
il maisterfalegnam, ils maisterfalegnams
Excepziuns:
la ballapè, las ballaspè (ballas per giovar a ballapè)
la viafier, las viasfier (vias da fier)
4) Minchatant as collia ün nomen + nomen eir cun ün'otra preposiziun (a, cun, in). Eir pro quists pleds vain be il prüm nomen miss al plural.
la barcha a vela, las barchas a vela
il pan cun paira, ils pans cun paira
l'arch in tschêl, ils archs in tschêl
5) Cumbinaziuns da verb + nomen vegnan scrittas insembel, e'l -s dal plural vain agiunt a la fin dal pled.
il portatun, ils portatuns
il battasenda, ils battasendas
il parasur, ils parasurs
il valanöglia, ils valanöglias
il taglialaina, ils taglialainas
Tschertas desinenzas chi's po agiundscher ad ün pled per crear oters pleds da la listessa famiglia as nomna 'suffixs'.
I's po distinguer tanter oter ils seguaints suffixs:
• suffixs diminutivs chi fan la chosa plü pitschna: -et/-etta, -in/-ina
il cudaschet, la strietta, il mattin, la cullina, Gianin, Annina
• suffixs augmantativs chi fan la chosa plü gronda o plü intensiva: -un/-una, - atsch/-atscha, -aglia, -üra, -üm
l'homun, la stüvuna, ll mattatsch, la nüvlatscha, la fradaglia, la chavlüra, la s-chürdüm
• suffixs pegiorativs chi fan la chosa plü noscha o plü negativa: -atsch/-atscha, -öz
il ventatsch, il pledatsch, la femnatscha, il baderlöz
• suffixs collectivs chi expriman ün nomer na determinà: -aglia, -iglia, -mainta, -om
la magistraglia, la vermiglia, la pastriglia, la fierramainta, la narramainta, l'utschlamainta, il fögliom, il muos-chom, il nüvlom, il palperom, il femnom
Eir davo quists pleds collectivs sta il verb adüna al singular.
La magistraglia fa ün viadi.
Quista vermiglia es s-chiffusa.
Alchüns nomens feminins pon eir exprimer ün superlativ.
üna tuorta buntats
ün büschmaint bellezzas
üna mantunada immundizchas
üna sfrachada pomma
üna tatschada naiv