Reglas ortograficas

In rumauntsch as scriva ils pleds pelpü cun ün custab pitschen (minuscla).

amih, clev, tschanter, bel, adüna, lündeschdi, settember

Cun ün custab grand (majuscla) as scriva ...

• il prüm pled d'üna frasa, zieva ün punct ed eir zieva ün segn da dumanda u ün segn d'exclamaziun.

Que es mieu frer. El ho nom Gian.

Hest inclet quella dumanda? Schi.

Gni no cò!

• zieva ün punct dobel, scha la frasa chi segua es üna frasa cumpletta.

Fadri dumanda: «Inua es la scoula?»

• ils noms propris da persunas, bes-chas, marcas e firmas.

Gian, Annetta, Bello

• ils noms geografics.

Engiadina, Bever, Milaun, la Frauntscha, l'En

• ils noms da pövels.

ils Rumauntschs, ils Svizzers, ils Americauns, ils Güdevs, ils Indiauns

• ils noms da festas (religiusas) e da diviniteds.

Nadel, Pasqua, Tschinquaisma, Chalandamarz, Dieu, il Segner

• ils pronoms persunels illa fuorma da curtaschia.

Cu ho El/Ella nom? 

Nus Al/La dains gugent l'infurmaziun giavüscheda.

Cordiel ingrazchamaint per Sieu resun.

Pels noms cumposts do que las seguaintas reglas:

• In noms cumposts geografics vegnan scrits tuot ils pleds cun ün custab grand, cun excepziun dals artichels e da las preposiziuns.

Piz Bernina, Via Maistra, Engiadin'Ota, Alp Prüma, Via da la Staziun, Lej da Staz, Mer Mediterraun, Stedis Unieus da l'America

• In oters noms cumposts (cun adjectivs) vain l'adjectiv per regla scrit pitschen, scha quel segua al nomen.

la Svizra francesa, la Regenza grischuna, il Cussagl naziunel, il Museum retic

(ma: il Grand Cussagl)

Attenziun:

Tschertas firmas ed organisaziuns, chi drouvan eir üna scurznida, scrivan tuot las parts da lur noms ufficiels cun ün custab grand.

Banca Chantunala Grischuna (BCG)

Radiotelevisiun Svizra Rumantscha (RTR)

Parc Naziunal Svizzer (PNS)

Lia Rumantscha (LR)

Duos consonants as metta pel solit traunter duos vocals, però be scha'l prüm vocal es cuort.

la socca, l'occasiun, different, l'iffaunt, la balla, la temma, il commember,

la poppa, la terra, l'assa, la cassa, metter, bassa (ma: il trafic, la vita)

Duos consonants as metta eir traunter ün diftong ed ün vocal, scha l'accent es sül seguond vocal dal diftong.

la tschiguolla, la tschuetta, la fuolla, la guerra, ma: la biera 

A la fin dal pled vain ardublo be il -s, però eir quel be zieva ün vocal cuort. Eir cò do que però excepziuns.

il pass, il tass, il dress da skis, eau chantess, el vuless, ma: il guis, eau d'he decis, eau d'he vis/ris

Attenziun:

Ils seguaints consonants nu vegnan – cuntrari al tudas-ch – mê ardublos:

b: il hobi (Hobby), il mobing (Mobbing)

d: adir (addieren), l’adiziun (Addition) 

g: aglomeraziun (Agglomeration), agressiv (aggressiv)

Scha segua zieva com- ün u, as scriva be ün m.

comunicher, la comunicaziun, il comunist

Scha pussibel as evitescha la successiun da trais consonants.

mellan – melna (na: mellna)

svizzer – svizra (na: svizzra)

il zoffel – zufler, a/que zofla (na: zuffler, a/que zoffla)

Be ün consonant as scriva pelpü ...

• zieva ün vocal lung.

la chesa, il tema, la basa, il meter

• zieva ün diftong, scha l'accent es sül prüm vocal dal diftong.

la scoula, la foura, la maisa

• a la fin dal pled.

il nes, il ram, il program, il bal, il cuvel, il protocol, il nar 

Ils seguaints suotchapitels trattan las reglas d'ortografia d'ün pêr segns e suns speciels.

La scripziun 'c' u 'z'

La scripziun 'k' ('ck')

La scripziun 'sch', 's' u 's-ch'

La scripziun 'i' u 'j'

La scripziun 'cu' u 'qu'

In puter do que nomens feminins chi glivran cun -ted e da quels chi glivran

cun -det.

Cun -ted as scriva ...

• la liberted, la volunted, la difficulted, la poverted, la bunted

• tuot ils nomens feminins chi glivran cun -ited.

la cited, l'actualited, la novited, l'identited, l'agressivited, la capacited,

la diversited, la naïvited, la quantited, la specialited, la stüpidited

• tuot ils nomens feminins chi glivran cun -ilited.

la flexibilited, l'abilited, la pussibilited, la sensibilited, la stabilited

Cun -det as scriva ...

• la noschdet, la sandet, la vardet, la nardet

Ils nomens feminins vegnan adüna scrits cun v a la fin dal pled.

la clev, la naiv, la saiv, la nev

Pels nomens masculins velan las seguaintas reglas:

• Scha'l consonant finel segua ad ün vocal cuort, as scriva ün -f.

il luf, il nuf, der a cuf, il püf

• Scha'l consonant finel segua ad ün vocal lung u ad ün diftong, as scriva ün -v.

l'öv, il cuv, greiv, il bouv, il leiv, il nouv

• In cas da dubi güda la fuorma dal feminin u dal diminutiv u ün'otra fuorma da la listessa famiglia da pleds.

il luf – la luffa, il luffin

il püf – la püffa, il püffet

il bof – il boffin, buffer

la naiv – la naivetta, la naivera

la saiv – la saivina 

greiv – greiva

Traunter duos pleds sto ün e, scha'l seguond pled cumainza cun ün consonant.

Paula e Gian giouvan gugent a tennis.

Lea s'allegra d'ir in vacanzas e paquetta già sia valisch.

Traunter duos pleds sto ün ed, scha'l seguond pled cumainza cun ün vocal u

ün h- na pronunzcho.

Mias linguas preferidas sun rumauntsch ed inglais.

Ladina ed Ursina sun dschimellas.

Duonnas ed homens.

Il pronom e la preposiziun a dvaintan ad, scha segua ün vocal u ün h- na pronunzcho.

a do, a faun, a Samedan

ad es, ad haun, ad el

L'adverb da negaziun nu dvainta nun davaunt ün vocal u ün h- na pronunzcho.

Nus nu partins uschè bod.

Ella nun es auncha riveda.

Els nun haun auncha mangio.

In puter do que trais segns diacritics:

• L'accent grav (à, è, ò) indicha ün vocal finel accentuo e vain eir druvo per disferenzcher pleds da listessa scripziun, ma da differenta significaziun.

- à: già/la gïa

- è: il pè, il chapè, il vdè, il cafè, l'anè, uschè, impè, insè (ma: perche); chantè!, giodè!, vendè!; è'l (es el)/e'l (ed il)

- ò: cò, però, innò (ma: il cumgio, il marcho, il sudo; eau faro, eau d'he mangio)

Attenziun:

L'accent grav vain eir miss sül -è finel da la 2. persuna plural da l'imperativ.

mangè! giodè! vendè! (ma: parti!)

Las fuormas dal futur simpel e dals particips passos nun haun üngün accent.

eau faro, saro, mangiaro, giodaro, vendaro, partiro

eau d'he mangio, ella ho chanto, el es tschanto, el es sto

• L'accent circumflex (ê) indicha ün vocal lung e vain druvo per disferenzcher pleds da listessa scripziun, ma da differenta pronunzcha e significaziun.

Ella ho ün chapitêl da passa ün milliun. / Ella ho let il prüm chapitel dal cudesch.

Andri cumbatta per la pêsch. / Dario ho clappo ün bel pesch.

El nu vain mê a cuorrer. / Ella do la balla a me.

Mieu bap ho picho aint ün pêl in üert. / Mia pel es magari brüna.

Anna e Duri sun ün bel pêr. / Quist regal es per te.

Que es ün pô poch. / El nu po pü.

ed eir: Eau vess gugent ün pôin sel.

• Il trema (duos punctins) sül i (ï) vain scrit in pleds cun duos vocals ün zieva l'oter per accentuer l'i.

Fadri suna la gïa.

El es propi naïv.

Hoz ho que pruïna. 

L'apostrof rimplazza ün vocal. Ün apostrof as metta, sch'ün pled glivra cun ün vocal e scha'l prossem pled cumainza eir cun ün vocal.

Mi'amia ho nom Selina.

El es crudo aint ill'ova.

L'istorgia es grandiusa.

El so ch'el tuorna damaun.

Eau nu se, sch'el vain a tschaina.

L'apostrof es obligatoric culs artichels la, il, üna davaunt ün vocal u ün h- na pronunzcho.

l'automobilist, l'energia, l'istorgia, l'oget, ün'ura, l'hotel

Excepziuns:

• davaunt ün h- pronunzcho

la halla, il hockey, la harassa, il hobi, la hiena

• davaunt ün j- (mez vocal)

la jacht, la jassista, il jass, il jogurt, il judo

Ils pronoms persunels na accentuos am, at, il/al, la ed as vegnan apostrofos davaunt ün vocal ed il h- da fuormas dal verb avair.

El m'inclegia, nus t'ingrazchains, vus l'udis, eau s'ingrazch

El m'ho dit la vardet. Tü l'hest visa.

Ed eir ils pronoms reflexivs am, at ed as vegnan apostrofos davaunt ün vocal.

eau m'algord, tü t'insömgiast, el s'algorda, ellas s'insömgian

In cumbinaziun culla negaziun nu vain l'apostrof miss davaunt ils pronoms am, at, ans ed as, scha'l pled chi segua al pronom cumainza cun ün consonant.

El nu'm clama mê. Ella nu't salüda. Eau nu'm lev gugent. Nus nu'ns vzains suvenz.

In cumbinaziun culla negaziun nu vain l'apostrof miss davous ils pronoms am, at ed as, scha'l pled schi segua al pronom cumainza cun ün vocal u ün h- na pronunzcho.

El nu m'es simpatic. Ella nu m'ho clamo. Fadri nu s'ho lavo.

La preposiziun in in cumbinaziun cun il/ils vain per regla scritta cun ün apostrof (i'l/i'ls):

El ho vivieu i'l 18evel tschientiner.

Ella sto i'ls Stedis Unieus.

Minchataunt as drouva ün apostrof eir zieva a, da, e/è:

El vain a'ns (a ans) salüder. 

Nus gnins a't (a at) güder.

Tü hest schmancho da'ns (da ans) scriver.

Il painch e'l (ed il) süj. 

Cura è'l (es el) rivo? 

L'apostrof sto eir in cumbinaziun cul pronom indefinieu a's (davaunt consonant) e a s' (davaunt vocal e h- na pronunzcho), eir in cumbinaziun cun cha + a e

scha + a.

a's disch/cha's disch/scha's disch

a s'es/cha s'es/scha s'es cuntaint

a s'ho/cha s'ho/scha s'ho plaschair

L'apostrof sto eir illas cumbinaziuns chi'd, cha'd e scha'd.

Eau nu se chi chi'd es cò.

Eau nu se las quauntas cha'd es.

El nu so, scha'd es fraid

In chanzuns, poesias, slogans ed in texts da lingua discurrida a s'inscuntra dapü apostrofs, p.ex. per radschuns dal ritmus e da la rima.

Ils segns d'interpuncziun güdan a distinguer las frasas e las parts da frasas illa lingua scritta. Els indichan posas, la melodia ed il ritem, dimena la prosodia.

Il punct

Il segn da dumanda

Il segn d’exclamaziun

La comma

Il semicolon

Il punct dobel

Las virgulettas

Ils segns d’interpuncziun i’l discuors direct

Ils punctins

Il strich d'uniun

La scripziun da la data

La lingetta (-) as drouva ...

• per indicher la müdeda dal plededer in ün dialog.

- Quaunts ans ho el?

- Eau craj ch'el hegia trent'ans.

- E cura cumainza el sia plazza?

- In quindesch dis.

• per indicher üna posa in ün impissamaint chi vain alura cumpletto.

Che vulains dir – zieva tuot que chi'd es capito.

• per fer resortir pleds u frasas cha's voul accentuer e cha's pudess eir metter traunter commas u parantesas. (La lingetta separa però pü ferm cu la comma e rimplazza la parantesa.)

In quella chesa – uschè vain raquinto – vaiva que spierts.

Las parantesas as drouva ...

• per spiegaziuns ed in exercizis.

El vaiva giavüscho cha la mamma fatscha ün plain in pigna (specialited engiadinaisa).

Sch'eau (esser) ün utschellet, (svuler) surour il tet.

• per proposiziuns interchaledas. (Las parantesas separan pü ferm cu las commas.)

Tschercho da der a fit (ev. da vender) üna chesa cun talvo.

Nus separains ...

• las singulas silbas.

pi-cha-lain, plü-ma, char-ta, re-pe-ter, de-fen-der

• consonants dobels traunter duos vocals.

bal-la, soc-ca, gnif-fa, mam-ma, pen-na, grup-pa, os-sa, mat-ta, riz-za

Nus nu separains ...

• ils seguaints suns: ch, dsch, sch, s-ch, tsch, gi, ge, gö, gü, gl, gn, gh, gu, qu

va-cha, ra-dschun, muo-s-cha, fa-tscha, ma-göl, sa-glir, pi-gna, bla-gher, ra-quint

• diftongs (duos vocals ün zieva l'oter).

rea-li-ted, crea-ziun, poe-sia, clian-tel-la

• las seguaintas gruppas da consonants:

1) consonant + l u r (bl, cl, fl, gl, pl, br, cr, dr, fr, gr, pr, tr, vl, vr)

fa-bla, ma-cla, zu-fler, re-gla, in-num-brer, ci-fra, s'al-le-grer, amu-rai-vla, lei-vra

2) s e sch + consonant

ra-spun, vi-scla, vi-sta, fne-stra, gei-schla, mu-schna