Reglas ortograficas

Scriver grond o pitschen

In rumantsch as scriva ils pleds pelplü cun ün custab pitschen (minuscla).

ami, clav, chantar, bel, adüna, lündeschdi, settember

 

Cun ün custab grond (majuscla) as scriva:

• il prüm pled d'üna frasa, davo ün punct ed eir davo ün segn da dumonda o ün segn d'exclamaziun.

Quai es meis frar. El ha nom Men Duri.

Hast tü inclet quella dumonda? Schi.

Vè nan quia!

 

• davo ün punct dubel, scha la frasa chi segua es üna frasa cumpletta.

Fadri dumonda: «Ingio es la scoula?»

 

• ils noms propris da persunas, bes-chas, marcas e firmas.

Gian, Annetta, Bello   

 

• ils noms geografics.

Engiadina, Scuol, Milan, la Frantscha, l'En

 

• ils noms da pövels.

ils Rumantschs, ils Svizzers, ils Americans, ils Güdeus, ils Indians

 

• ils noms da festas (religiusas), divinitats e  scrittüras sonchas (sco titels dals cudeschs).

Nadal, Pasqua, Tschinquaisma, Chalandamarz, Dieu, il Segner, la Bibla, l'Evangeli, ils Psalms da David

ma: advent, ils psalms, il coral

 

• ils pronoms persunals illa fuorma da curtaschia.

Co ha El/Ella nom? 

Nus Til/Tilla dain jent l'infuormaziun giavüschada.

Grazcha fich per Seis resun.

 

Pels noms cumposts daja las seguaintas reglas:

• In noms cumposts geografics vegnan scrits tuot ils pleds cun ün custab grond, cun excepziun dals artichels e da las preposiziuns.

Piz Bernina, Via Maistra, Engiadin'Ota, Alp Prüma, Via da la Staziun, Lej da Staz, Mar Mediterran, Stadis Units da l'America

 

• In oters noms cumposts cun adjectivs vain l'adjectiv per ordinari scrit pitschen, scha quel segua al nomen.

la Svizra francesa, la Regenza grischuna, il Cussagl naziunal, il Museum retic

(ma: il Grond Cussagl)

 

Attenziun:

Tschertas firmas ed organisaziuns, chi douvran eir ün'abreviaziun, scrivan tuot las parts da lur noms ufficials cun ün custab grond.

Banca Chantunala Grischuna (BCG)

Parc Naziunal Svizzer (PNS)

Radiotelevisiun Svizra Rumantscha (RTR)

Lia Rumantscha (LR)

La consonanza dubla

Duos consonants as faja pel solit tanter duos vocals, però be scha'l prüm vocal es cuort.

l'uffant, la balla, la temma, la poppa, l'assa, la terra, metter, bassa, ma: il trafic, 

la vita

 

Duos consonants as faja eir tanter ün diftong ed ün vocal, scha l'accent es sül seguond vocal dal diftong.

la tschiguolla, la tschuetta, la fuolla, la guerra, guottar, ma: la biera 

 

A la fin dal pled vain redublà be il -s, però eir quel be davo ün vocal cuort. Eir quia daja però excepziuns.

il pass, il tass, il dress da skis, eu chantess, el less, ma: il guis, precis, eu n'ha vis/ris

 

Attenziun:

Ils seguaints consonants nu vegnan – cuntrari al tudais-ch – mai redublats:

b: il hobi (Hobby), il mobing (Mobbing)

d: adir (addieren), l’adiziun (Addition) 

g: aglomeraziun (Agglomeration), agressiv (aggressiv)

 

Schi segua davo com- ün u, as scriva be ün m.

comunichar, la comunicaziun, il comunist

 

Scha pussibel as evitescha da scriver trais consonants ün davo tschel.

svizzer – svizra (na: svizzra)

il soffel – soflar, i sofla (na: sofflar, i soffla)

 

Be ün consonant as scriva pelplü ...

• davo ün vocal lung.

la chasa, il tema, il meter

 

• davo ün diftong, scha l'accent es sül prüm vocal dal diftong.

la scoula, la foura, la maisa

 

• a la fin dal pled.

il rom, il program, il bal, il cuvel, il protocol, il nar

La scripziun 'f' o 'v' a la fin dal pled

Ils nomens feminins vegnan adüna scrits cun ün -v a la fin dal pled.

la clav, la naiv, la saiv, la nav

 

Pels nomens masculins valan las seguaintas reglas:

• Scha'l consonant final segua ad ün vocal cuort, as scriva ün -f.

il lef, il luf, il nuf, il püf, il tof, il tschüf, dar a cuf

 

• Scha'l consonant final segua ad ün vocal lung o ad ün diftong, as scriva ün -v.

l'öv, il neiv, greiv, il bouv, nouv, ma: il giuf

 

• In cas da dubi güda la fuorma dal feminin o dal diminutiv o ün'otra fuorma da la listessa famiglia da pleds.

leiv – leiva, la leivezza

saiv – la saivina

naiv – las naiveras

luf – la luffa

püf – la püffa, il püffet

La scripziun 'e' o 'ed', 'i' o 'id', 'a' o 'ad', 'nu' o 'nun'

Tanter duos pleds sta ün e, scha'l seguond pled cumainza cun ün consonant.

Paula e Gian giovan jent a tennis.

Lea s'allegra dad ir in vacanzas e fa fingià sia valisch.

 

Tanter duos pleds sta ün ed, scha'l seguond pled cumainza cun ün vocal o ün h- na pronunzchà.

Mias linguas preferidas sun rumantsch ed inglais.

Ladina ed Ursina sun schemblinas.

Al Maraton da skis engiadinais partecipeschan duonnas ed homens.

 

Il pronom i dvainta id e la preposiziun a dvainta ad, schi segua ün vocal o ün h- na pronunzchà.

i dà, i fan; id es, id han

a Scuol; ad el, ad Ardez

 

L'adverb da negaziun nu dvainta nun davant ün vocal o ün h- na pronunzchà.

Nus nu partin uschè bod.

Ella nun es amo rivada.

Els nun han amo mangià.

Ils segns diacritics

In vallader daja trais segns diacritics:

• L'accent grav (à, è, ò) indicha ün vocal final accentuà e vain eir dovrà per disferenzchar pleds da listessa scripziun, ma da differenta significaziun.

- à: el dà/da bell'ora, la stà/el sta, la chà/la chasa, jà/jada; fingià, il cumgià, il sudà, ahà!, olà! (ma: i s'affa, i's cunfa)

- è: è'l (es el)/e'l (ed il); il pè, il chapè, il vadè, il cafè, l'anè, uschè, impè, insè (ma: perche)

- ò: ingiò/ingio?; però (ma: davo, inavo, amo, pro)

 

• L'accent circumflex (ê, â) indicha ün vocal lung e vain dovrà per disferenzchar pleds da listessa scripziun, ma da differenta pronunzcha e significaziun.

El es aint il settavel tschêl. / Quist es meglder co tschel.

Anna e Duri sun ün bel pêr. / Quist regal es per tai.

Eu n'ha cumprà ün pêr (dua pêra) s-charpas. / Eu til n'ha scrit ün pêr lingias.

I va da mal in pês. / Eu n'ha mal ils peis.

Chi vess mâ cret quai. / Ella bain, ma tü brich!

 

• Il trema (duos punctins) sül i (ï) vain fat in pleds cun duos vocals ün davo tschel per indichar l'accent.

Ella suna la gïa.

El es propa naïv.

Eu vess jent ün païn daplü.

Hoz esa braïna.

L’apostrof

L'apostrof rimplazza ün vocal. Ün apostrof as faja, sch'ün pled finischa cun ün vocal e sch'eir il prossem pled cumainza cun ün vocal.

El es crodà aint ill'aua.

Eu sa ch'ella vain.

 

L'apostrof es obligatoric culs artichels la, il, üna davant ün vocal o ün h- na pronunzchà.

l'oget, l'automobilist, l'istorgia, l'energia, ün'ura, l'hotel

 

Excepziuns:

• davant ün h- pronunzchà

la halla, il hockey, la harassa, il hobi

• davant ün j (mez vocal, trattà sco ün consonant)

la jousla, il jass, il jogurt, il judo

 

Ils pronoms persunals na accentuats am, at, tilla ed as vegnan pel solit apostrofats davant ün vocal e davant il h- da las fuormas dal verb avair.

El m'inclegia, nus t'ingrazchain, vus till'accumpagnais, eu s'ingrazch

Ella m'ha dit la vardà. Tü till'hast vissa.

 

Eir ils pronoms reflexivs am, at ed as vegnan pel solit apostrofats davant ün vocal.

Eu m'inrücl, tü t'insömgiast, el s'indubita, ellas s'oppuonan

 

In cumbinaziun culla negaziun nu vain miss l'apostrof davant ils pronoms am, at, ans ed as, scha'l pled chi segua al pronom cumainza cun ün consonant.

El nu'm cloma mai. Ella nu't salüda. Eu nu's dod. Eu nu'm lav fich jent. Nus nu'ns vezzain suvent.

 

In cumbinaziun culla negaziun nu vain miss l'apostrof davo ils pronoms am, at ed as, scha'l pled chi segua al pronom cumainza cun ün vocal o cun ün h- na pronunzchà.

El nu m'es simpatic. Eu nu t'ha clomà. Fadri nu s'ha lavà.  

 

La preposiziun in in cumbinaziun cun il/ils vain per ordinari scritta cun ün apostrof (i'l/i'ls):

El ha vivü i'l 18avel tschientiner.

Ella sta i'ls Stadis Units da l'America.

 

Minchatant as faja ün apostrof eir davo a, da ed e/è:

El vain a'ns (= a ans) salüdar. 

Tü hast invlidà da'ns (= da ans) scriver.

Il painch e'l (= ed il) süj.

Cura è'l (= es el) rivà?

 

L'apostrof as faja eir in cumbinaziun cul pronom indefini i's (davant consonant) ed i s' (davant vocal e h- na pronunzchà), eir in cumbinaziun cun cha + i e scha + i.

i's disch / chi's disch/ schi's disch

i s'es / chi s'es / schi s'es

i s'ha / chi s'ha / schi s'ha 

 

L'apostrof as faja eir illas cumbinaziuns chi'd e schi'd.

Chi sa che chi'd es capità.

Eu nu sa, schi'd es vaira.

 

In chanzuns, poesias, slogans ed in texts da lingua discurrüda s'inscuntra daplü apostrofs, p.ex. per radschuns dal ritem e da la rima.

La lingetta

La lingetta (–) as douvra ...

• per indichar la müdada dal pledader in ün dialog.

- Quants ons ha el?

- Eu crai ch'el haja trent'ons.

- E cura cumainza el sia plazza?

- In quindesch dis.

 

• per indichar üna posa in ün impissamaint chi vain lura cumplettà.

Che laina dir – davo tuot quai chi'd es capità?

 

• per far resortir pleds o frasas chi's voul accentuar e chi's pudess eir metter tanter commas o parantesas. (La lingetta separa però plü ferm co la comma e rimplazza la parantesa.)

In quella chasa – uschè vaina quintà – vivaivan spierts. 

La parantesa

Las parantesas as douvra ...

• per spiegaziuns ed in exercizis.

El vaiva giavüschà cha la mamma fetscha ün plain in pigna (specialità engiadinaisa).

Sch'eu (esser) ün utscheïn, (svolar) surour il tet.

 

• per proposiziuns interchaladas. (Las parantesas separan plü ferm co las commas.)

Tscherchà da dar a fit (ev. da vender) üna chasa cun tablà.

La separaziun da las silbas

Nus separain ...

• las singulas silbas.

pi-cha-lain, plü-matsch, char-ta, re-pe-ter, de-fen-der

 

• consonants dubels tanter duos vocals.

bal-la, soc-ca, gnif-fa, pen-na, grup-pa, mam-ma, os-sa, mat-ta, riz-za

 

Nus nu separain ...

• ils seguaints suns: ch, dsch, sch, s-ch, tsch, ge, gi, gö, gü, gn, gl, gh, gu, qu

va-cha, ra-dschun, muo-s-cha, fa-tscha, ma-göl, sa-glir, pi-gna, ra-quint

 

• diftongs (duos vocals ün davo tschel).

real-tà, crea-ziun, poe-sia, clian-tel-la

 

• las seguaintas gruppas da consonants:

1) consonant +l o r (bl, cl, fl, gl, pl, br, cr, dr, fr, gr, pr, tr, vl, vr)

fa-bla, ma-cla, so-flar, re-gla, dom-brar, ci-fra, s'al-le-grar, amu-rai-vla, lei-vra

 

2) s e sch + consonant

vi-scla, fa-ne-stra, vi-sta, giai-schla, mu-schna