Ils adjectivs

Ils adjectivs sun pleds chi expriman, co cha'l nomen es.

grond, dutsch, lung, bel, verd

Ils adjectivs sun accumpagnaders dals nomens. Els as drizzan tenor la persuna e'l nomer dal nomen.

ün char mat

üna scolara intelligiainta

chotschas ruottas

autos gelgs 

Ils adjectivs feminins regulars vegnan fuormats cun agiundscher ün -a a la fuorma masculina.

blau – blaua

grond – gronda

cuort – cuorta

trid – trida

Fuormas femininas specialas han ...

• adjectivs chi finischan cun ün -g o ün -gl.

larg – largia

vegl - veglia

• tscherts adjectivs da plüssas silbas chi finischan cun -el, -en, -er, -avel, -guel ed -ischem.

debel – debla

cotschen – cotschna

ester – estra

sesavel – sesavla

stanguel – stangla

grondischem - grondischma

Ma: fidel – fidela, indigen – indigena, inter – intera

• adjectivs cun ün consonant dubel illa fuorma masculina.

svizzer – svizra

pluffer – plufra

prossem – prosma

• adjectivs d'üna silba chi finischan cun ün consonant simpel illa fuorma masculina.

bel – bella

lom - lomma

dret – dretta

mez – mezza

nar – narra

stret – stretta

Cas specials:

superbi – superbgia

agen – aigna

tevi – tevgia

stuf – stuffa/stufcha

• adjectivs feminins da culurs cumbinadas. La prüma part da l'adjectiv feminin resta invariabla.

ün tschop verd s-chür – üna blusa verd s-chüra

ün pullover blau cler – üna chamischa blau clera 

• adjectivs feminins da fuormas cumpostas scrittas cun ün strich d'uniun. La prüma part da l'adjectiv feminin resta invariabla.

üna dumonda politic-linguistica

ün'analisa socio-economica

Cas special:

ün mantel cotschen vin – üna stoffa cotschen vin

Tuottas duos parts da l'adjectiv restan invariablas.

Ils adjectivs al plural vegnan fuormats per ordinari cun agiundscher ün -s a la fuorma dal singular.

bun – buns; buna – bunas

agüz – agüzs; agüzza – agüzzas

Ils adjectivs masculins chi finischan cun ün -s o cun -ss restan invariabels al plural.

ün daint fos – daints fos

ün vainter gross – vainters gross

Il particip preschaint ha pers sia valur verbala oriunda e vain dovrà hozindi be plü sco adjectiv. El s'accorda consequentamaing i'l gener e nomer cul nomen. Quists adjectivs vegnan fuormats cullas finiziuns -ant (verbs in -ar) ed -aint (verbs in -er, -air ed -ir).

ün man tremblant

üna famiglia bainstanta

aua currainta

il mais curraint

il scolar absaint

prada flurainta

duonnas cuntschaintas

Culs adjectivs as poja far conguals tanter chosas. Ils trais grads da congual dals adjectivs sun il positiv, il cumparativ e'l superlativ.

Fuormas specialas:                                            

bun, meglder, il meglder / buna megldra, la megldra

mal, mender, il mender / mala, mendra, la mendra

nosch, pês, il pês / noscha, pêra, la pêra

bler, daplü, il plü bler / blera, daplü, la plü blera

pac, damain, il plü pac / paca, damain, la plü paca

I's po eir agiundscher a mincha adjectiv il suffix (la desinenza) -ischem/-ischma per fuormar ün superlativ.

cun grondischem plaschair

üna bunischma tschaina

Superlativs pon eir gnir fuormats cullas presilbas extra-, super-, multi- ed ultra-.

ün cas extraordinari                      

üna taila superfina

ün hom multimilliunari

ün teater ultramodern

L'adjectiv po star davant o davo il nomen.

Alchüns adjectivs (surtuot adjectivs cuorts) chi expriman ün güdicat o ün'opiniun stan per ordinari davant il nomen.

ün bel di, üna bella matta, üna bun'idea, ün cler muossamaint, ün stüpid sentimaint, üna gronda chosa, bell'ora, trid'ora, buns amis, Bun di bun on! 

In tscherts cas müdan ils adjectivs lur sen, tuot tenor sch'els stan davant o davo il nomen.

Ils seguaints adjectivs stan adüna davo il nomen:

• adjectivs chi indichan üna culur

üna schocca cotschna, ögls verds, il parasur violet

• adjectivs chi indichan üna fuorma

la maisa ovala, il lain quader, üna fanestra raduonda

• adjectivs chi indichan ün gust

auas dutschas, erba ascha, ün aperitiv amar

• adjectivs chi indichan üna naziunalità

poets rumantschs, la lingua francesa, la scrittüra araba

• adjectivs plü lungs

ögls glüschaints, ün viadi interessant, scolars diligiaints, soluziuns intelligiaintas e radschunaivlas

• particips culla funcziun d'adjectiv

mailinterra brassada, fluors protettas

Ils numerals toccan pro'ls adjectivs, perquai ch'els pon accumpagnar ün nomen. I's distingua ils numerals cardinals (nomers cardinals) e'ls numerals ordinals (nomers ordinals).

Ils nomers cardinals indichan ün nomer defini. Els vegnan scrits in möd seguaint:

Ils nomers cardinals da 0 – 35

Attenziun:

I's scriva: vaincheduos, vainchetrais e.u.i., ma: trentaduos, trentatrais, quarantatschinch, tschinquantaset e.u.i.

Alchüns nomers cardinals da 40 – 1'000'000

I dà las seguaintas quatter operaziuns matematicas:

Ils resultats da las quatter operaziuns matematicas sun:

• da l'adiziun = la somma

• da la subtracziun = la differenza

• da la multiplicaziun = il prodot

• da la divisiun = il quozient

Il segn pels resultats da las quatter operaziuns matematicas es = (es listess bler sco, es, dà)

Masüras da lunghezza:

Masüras da cuntgnü:

Pais:

Remarcha:

Illa matematica as scriva ils ruots pel solit cul dombrader sur il strich ed il nomnader suot il strich.

Ils nomers ordinals indichan ün rang o la successiun exacta.

Ils prüms quatter nomers ordinals han üna fuorma speciala:

1. prüm, prüma

2. seguond, seguonda

3. terz, terza

4. quart, quarta

Ils ulteriurs nomers ordinals vegnan fuormats culs nomers cardinals e la desinenza -avel/-avla, p.ex.:

5. tschinchavel, tschinchavla

6. sesavel, sesavla

7. settavel, settavla

8. ottavel, ottavla

9. novavel, novavla

20. vainchavel, vainchavla

39. trentanovavel, trentanovavla

100. tschientavel, tschientavla

200. duatschientavel, duatschientavla

1000. milliavel, milliavla

2000. duamilliavel, duamilliavla

Ils nomers ordinals al plural survegnan ün -s. 

Ellas sun gnüdas tschinchavlas.