La frasa

La frasa

Successiuns da pleds, organisadas in maniera logica e grammaticala, as nomna 'frasas'. I dà trais sorts da frasas:

• frasas declerativas (chi decleran üna chosa o chi descrivan ün fat)

Luisa cloma a seis bap.

• frasas interrogativas (chi fan üna dumonda)

Cloma Luisa al bap?

• frasas affectivas (chi expriman per exaimpel ün'emoziun o ün cumond)

Luisa, cloma al bap!

 

Üna frasa consista da las seguaintas parts:

• proposiziuns

• parts da la proposiziun

La proposiziun

Las proposiziuns sun parts d'üna frasa. Frasas consistan d'üna o da plüssas proposiziuns. Mincha proposiziun ha normalmaing ün verb conjugà.

Eu vegn a chasa. (1 frasa; 1 proposiziun)

El lavura, per cha'l temp passa. (1 frasa; 2 proposiziuns)

Eu vegn a chasa, fetsch mias lezchas e taidl musica. (1 frasa; 3 proposiziuns)

 

Attenziun:

Particips (p.ex. fat, chantà, i) ed infinitivs (p.ex. far, chantar, ir) nu sun fuormas conjugadas dal verb. 

 

Remarcha:

Sper las proposiziuns verbalas daja eir proposiziuns na verbalas, quai voul dir proposiziuns sainza ün verb conjugà.

Grazcha. (1 frasa; 1 proposiziun)

Attenziun! (1 frasa; 1 proposiziun)

Grond chapè, pac tscharvè. (1 frasa; 2 proposiziuns)

Las fuormas da frasas e proposiziuns

I dà frasas simplas e frasas cumpostas.

La frasa simpla

Üna frasa chi consista d'üna unica proposiziun (chi po star suletta) as nomna üna 'frasa simpla'. Üna frasa simpla ha be ün verb conjugà.

Eu vegn a chasa.

Ella ha let ün cudesch.

Curdin voul far ün giarsunadi da falegnam.

Va uossa in let!

La frasa cumposta

Üna frasa chi consista da duos o da plüssas proposiziuns as nomna üna 'frasa cumposta'.

Linard cuorra intuorn il bös-ch, tschüffa la balla e ria.

Romana es ida a chasa, cur chi ha cumanzà a plouver.

 

Las proposiziuns d'üna frasa cumposta chi pon fuormar ün'aigna frasa as nomna 'proposiziuns principalas'.

Tü hast radschun, el es fingià parti.

Gnit a chasa, id es fingià s-chür.

 

Las proposiziuns chi dependan d'üna otra proposiziun e nu pon star sulettas as nomna 'proposiziuns subordinadas'.

Eu vegn in let, perquai ch'eu sun stanguel.

Ella ha scrit ch'ella nu possa gnir.

Hast vis l'auto ch'el ha cumprà?

 

Üna frasa chi consista da duos o da plüssas proposiziuns principalas as nomna 'frasa coordinada'.

Eu til n'ha dumandà ün cussagl, ma el nun ha respus.

Spetta ed hajast pazienza! 

 

Üna frasa chi consista almain d'üna proposiziun principala e d'üna proposiziun subordinada as nomna 'frasa structurada'.

Eu vegn a chasa, perche ch'eu n'ha amo da lavurar.

La scolara, chi vaiva her amo feivra, es hoz darcheu sana.

Las parts da la proposiziun

La proposiziun consista da differentas parts chi's nomna 'parts da la proposiziun'. Quellas parts sun il subject, l'object (direct ed indirect), il predicat e l'adverbial. Tuot las parts, cun excepziun dal predicat, pon gnir accumpagnadas d'ün attribut.

Il subject

Il subject indicha chi o che (creatüra o chosa) chi fa alch. El sta illa listessa persuna (eu, tü, el/ella, i/id, nus, vus, els/ellas) ed i'l listess nomer (singular, plural) sco la fuorma conjugada dal predicat.

Eu m'insömg.

Ils chans bublan.

L'aua buoglia.

Nus giain a kino.

L’object

Il subject e'l predicat pon gnir accumpagnats d'objects. I dà duos differents objects, tuot tenor il möd co ch'els sun colliats cul predicat: l'object direct e l'object indirect.

L’object direct

L'object (o cumplemaint) direct vain nomnà uschè, perquai ch'el vain collià directamaing cul predicat (sainza preposiziun).

Laura driva la fanestra.

Franca vezza ün utschè.

 

Scha persunas han la funcziun d'objects directs, vegnan quellas introdüttas da la preposiziun a. Quist object vain nomnà object (a l'accusativ) persunal e trattà sco object indirect.

Eu vez a meis bap.

Ella salüda a sia vaschina.

El sustegna a seis amis.

L’object indirect

L'object (o cumplemaint) indirect indicha la persuna o la chosa, a la quala l'acziun dal subject as drizza. El vain introdüt d'ün verb ed es lià indirectamaing cul agüd d'üna preposiziun specifica al verb. Perquai vain l'object indirect eir nomnà 'object preposiziunal'.

Dumonda a teis magister! (dumandar ad inchün)

Eu dubit da sia sincerità. (dubitar dad alch)

Mario s'interessa be per ballapè. (s'interessar per alch)

 

In frasas cun ün object direct ed ün indirect vain miss l'object direct avant l'object indirect.

Jachen ha dat ün regal a seis frar. (dar alch ad inchün)

La nona ha quintà ün'istorgia a sia abiadia. (quintar alch ad inchün) 

Il predicat

La structura interna d'üna proposiziun dependa da las fuormas dal verb chi's nomna eir il 'predicat' (las parts verbalas). Il predicat cumpiglia la fuorma finita e las fuormas infinitas. Il predicat sta aint il center da la frasa. El ha üna posiziun fixa. Tuot las otras parts da la proposiziun (sco p.ex. il subject) dependan dal predicat. Ellas sotan per uschè dir intuorn il predicat. Las parts aint illas chaistinas chi dan resposta a differentas dumondas accumpognan il predicat.

L’adverbial

L'adverbial indicha las circunstanzas exteriuras da l'acziun (p.ex. il lö, il temp, il möd e la maniera). I's discuorra perquai eir dal 'cumplemaint circunstanzial'.

El lavura a chasa. (a chasa = adverbial dal lö)

Minch'ura parta ün tren per Turich. (minch'ura = adverbial dal temp)

Scua nouva scua bain. (bain = adverbial dal möd e da la maniera)

L’attribut

L'attribut accumpogna e determinescha plü exact las seguaintas parts d'üna proposiziun: il subject, l'object e l'adverbial. Quellas parts pon esser ün nomen, ün adjectiv, ün pronom o üna frasa intera.

Eu vess jent ün magöl aua.

El ha cumprà ün'ura d'or.

La sour veglia es maridada.

Quist cudesch es blau s-chür.

Meis frar giova a ballapè.

Els nu vöglian savair, co cha las chosas stan.