Las particlas

Las particlas sun pleds invariabels chi restan adüna listess.

schi, hoz, perquai, juhè, na, ne, nu, davent, oho, in, là, scha

I dà quatter suotgruppas da particlas:

• adverbs

• preposiziuns

• conjuncziuns

• interjecziuns

L'adverb es ün pled invariabel chi's douvra per modifichar il sen d'ün verb, d'ün adjectiv o d'ün oter adverb.

El suna bain.

Quel film düra magara lönch.

Ils adverbs vegnan fuormats per ordinari cun agiundscher il suffix -maing a la fuorma feminina da l'adjectiv.

Dandettamaing es gnüda la plövgia.

Eu douvr necessariamaing teis agüd.

El es profuondamaing trist.

Attenziun:

Ils adjectivs in -al, -ar, -il ed -el vegnan transfuormats in adverbs cun agiundscher il suffix -maing a la fuorma masculina da l'adjectiv.

Els til han salüdà cordialmaing.

David va regularmaing a nodar.

Il strom tschüffa facilmaing fö.

Tü est amiaivelmaing invidada.

Ils adjectivs in -iv ed -eiv invezza vegnan fuormats cun agiundscher il suffix -maing a la fuorma feminina da l'adjectiv: relativamaing, definitivamaing, intensivamain, greivamaing (ma: leivmaing)

Alchüns adverbs han la listessa fuorma sco ils adjectivs masculins, p.ex.: bler, pac, güst, fos, plan, svelt, bass, ot.

Claudia nu disch bler.

El ha scrit il pled tuot fos.

Marina va be plan cul auto.

Els cuorran fich svelt.

Discuorra plü dad ot!

Alchüns oters adverbs pon gnir fuormats cun -maing o avair la listessa fuorma sco l'adjectiv masculin, p.ex. ferm, greiv.

El tegna ferm seis man. / Eu sun fermamaing persvas.

Nu tour quai uschè greiv! / El es greivamaing blessà.

Eir ils adverbs as poja disferenzchar tenor lur funcziun:

• adverbs dal lö: qua, là, dadoura, dapertuot, sur, sura, dalöntsch

Las clavs sun qua.

Laina ir dadoura?

• adverbs dal temp: hoz, uossa, lura, darcheu, adüna, mai, minchatant, suvent

Hoz vegn eu a scoula.

Lura esa gnü fich quiet in sala.

• adverbs da negaziun: na, nu, nun, nöglia, gnanca, inglur

Na, ella nu baiva vin.

El nun es cuntaint.

Eu nu mang nöglia.

• adverbs dal möd e da la maniera: bain, jent, invidas, aposta, fich, forsa, zuond, terribel, mal, nosch, uschè, otramaing, apaina, co, sco

Luisa legia jent.

El es apaina rivà.

• adverbs da la dumonda: ingio? co? cura? perche?

Ingio nascha l'En?

Co hast tü nom?

Cura riva la posta?

Perche vaina d'imprender uschè bler?

• oters adverbs: avuonda, schi, bler, circa, eir, daplü, damain, massa, quasi, tant, dimena, exactamaing, precis, forsa, mai plü, mettain, propa, pelvaira, probabelmaing, sainza dubi, perquai, perche

Eir ils adverbs han fuormas da congual (positiv – cumparativ – superlativ).

Fuormas specialas:

L'adverb co vain dovrà per far üna dumonda.

Co hast tü nom?                                                

Co t'ha plaschü il viadi?

Co as discha quai in rumantsch?

Schi's po far üna dumonda, vain dovrà l'adverb co.

Eu sa co ch'ella ha nom. (Co ha ella nom?)

Guarda co chi plouva! (Co plouva?)

L'adverb co vain eir dovrà per congualar persunas, chosas o acziuns chi sun differentas.  

Ladina es plü gronda co Laura.

Riet es plü plan co Rico.

Tinet lavura main bain co Peder.

L'adverb sco vain dovrà per congualar persunas, chosas o acziuns chi sun listessas.

Anna es uschè svelta sco seis frar.

Fadri es san sco ün pesch.

Madlaina sa tant sco tü. 

Las preposiziuns nu pon star sulettas. I's distingua tanter preposiziuns localas (dal lö e da la direcziun), preposiziuns temporalas (dal temp) ed ulteriuras preposiziuns.

Preposiziuns localas (dal lö e da la direcziun):

aint in stüva, in cuschina

cunter il curraint

da Susch

dasper chasa

davant porta

davo la saiv

fin a Turich

giosom cumün

immez la cità

intuorn maisa

sper il flüm

suot la cuverta

sur l'aua via

sün maisa

süsom la muntogna

tanter di e not

tras il mür

vers chasa

vidvart l'aua

Las preposiziuns aint in ed in:

Il vallader dispuonda da duos preposiziuns chi expriman l'idea da 'a l'intern da', nempe aint in ed in. 'Aint in' ha ün sen plü concret co 'in'. Illa lingua discurrüda predominescha la preposiziun 'aint in'. In texts scrits esa necessari da far la differenza tanter 'aint in' ed 'in'. Cur cha la significaziun nun es quella concreta, dovraina plüchöntsch in respectivamaing las fuormas i'l, illa, i'ls, illas.

• aint in (in ün sen plü concret):

Els sun aint in stüva.

Aint il god esa sulvaschina.

Ella es ida aint il auto.

Aint ill'aua esa peschs.

• in (in ün sen na o main concret):

Nus vain pernottà in ün hotel.

Quai es scrit in ün cudesch.

Eu vegn in Italia.

In meis temp liber vegn eu cul velo.

In vallader as discha ...

in trais dis, in paca pezza, in gövgia, in lügl, in mincha cas, ir in schnuoglias, gnir in visita

Preposiziuns temporalas (dal temp):

avant quindesch dis

daspö trais dis

davo las tschinch

dürant la stà

fin daman

infra duos dis

sur not

Ulteriuras preposiziuns:

a meis bap, ad els

cun amis

da mia nona

malgrà la trid'ora

per exaimpel

pervi da mai

sainza dir pled

tenor mai

Remarchas davart la preposiziun a:

La preposiziun a vain dovrada pelplü pel dativ.

Eu dun ün regal a meis ami.

El ha dit la vardà a seis bap.

Davant persunas as douvra la preposiziun a eir pel accusativ (accusativ persunal).

El cloma a seis ami.

Eu dumond a mia mamma.

Nus salüdain a noss vaschins.

Selina ha vis a sia mima. 

Las conjuncziuns collian proposiziuns. I's distingua duos sorts da conjuncziuns: las conjuncziuns da coordinaziun e las conjuncziuns da subordinaziun.

Las conjuncziuns da coordinaziun collian pleds, gruppas da pleds o proposiziuns principalas. Las plü importantas sun: e(d), o, ma, però, o(bain) cha ... o(bain) cha, ne ... ne

Ella es giuvna e simpatica.

Eu n'ha scrit, ma el nun ha respus.

El nun ha ne fom ne said.

O cha tü vainst uossa o ch'eu vegn suletta.

Las conjuncziuns da subordinaziun cha e scha collian üna proposiziun principala cun üna proposiziun subordinada. La proposiziun subordinada po eir star al cumanzamaint.

El ha quintà cha tü hajast fat l'examen cun success.

Scha tü hast fom, (schi) cuschin eu alch per tai.

Bleras conjuncziuns da subordinaziun vegnan fuormadas cun agüd d'adverbs o da preposiziuns + cha, p.ex.: cur cha, dürant cha, intant cha, daspö cha, avant cha, ingio cha, schabain cha, uschè cha, sainza cha, perche cha.

Eu nu sa, ingio cha Valentina sta.

Maurin legia ün cudesch, intant cha Leo lavura.

Attenziun:

Il pled cha po esser tant ün pronom relativ sco eir üna conjuncziun.

Las interjecziuns expriman sentimaints, impreschiuns, rumurs e viers.

au!, juhè!, abà!, viva!, miau!