Las particlas sun pleds invariabels chi restan adüna listess.
schi, hoz, perquai, juhè, na, ne, nu, davent, oho, in, là, scha
I dà quatter suotgruppas da particlas:
• adverbs
• preposiziuns
• conjuncziuns
• interjecziuns
L'adverb es ün pled invariabel chi's douvra per modifichar il sen d'ün verb, d'ün adjectiv o d'ün oter adverb.
El suna bain. / Quel film düra magara lönch.
Las preposiziuns nu pon star sulettas. I's distingua tanter preposiziuns localas (dal lö e da la direcziun), preposiziuns temporalas (dal temp) ed ulteriuras preposiziuns.
Preposiziuns localas (dal lö e da la direcziun):
aint in stüva, in cuschina
cunter il curraint
da Susch
dasper chasa
davant porta
davo la saiv
fin a Turich
giosom cumün
immez la cità
intuorn maisa
sper il flüm
suot la cuverta
sur l'aua via
sün maisa
süsom la muntogna
tanter di e not
tras il mür
vers chasa
vidvart l'aua
Las preposiziuns aint in ed in:
Il vallader dispuonda da duos preposiziuns chi expriman l'idea da 'a l'intern da', nempe aint in ed in. 'Aint in' ha ün sen plü concret co 'in'. Illa lingua discurrüda predominescha la preposiziun 'aint in'. In texts scrits esa necessari da far la differenza tanter 'aint in' ed 'in'. Cur cha la significaziun nun es quella concreta, dovraina plüchöntsch in respectivamaing las fuormas i'l, illa, i'ls, illas.
• aint in (in ün sen plü concret):
Els sun aint in stüva.
Aint il god esa sulvaschina.
Ella es ida aint il auto.
Aint ill'aua esa peschs.
• in (in ün sen na o main concret):
Els sun in cuschina.
Nus vain pernottà in ün hotel.
Quai es scrit in ün cudesch.
Eu vegn in Italia.
In meis temp liber vegn eu cul velo.
In vallader as discha ...
in trais dis, in paca pezza, in gövgia, in lügl, in mincha cas, ir in schnuoglias, gnir in visita
Preposiziuns temporalas (dal temp):
avant quindesch dis
daspö trais dis
davo las tschinch
dürant la stà
fin daman
infra duos dis
sur not
Ulteriuras preposiziuns:
a meis bap, ad els
cun amis
da mia nona
malgrà la trid'ora
per exaimpel
pervi da mai
sainza dir pled
tenor mai
Remarchas davart la preposiziun a:
La preposiziun a vain dovrada pelplü pel dativ.
Eu dun ün regal a meis ami.
El ha dit la vardà a seis bap.
Davant persunas as douvra la preposiziun a eir pel accusativ (accusativ persunal).
El cloma a seis ami.
Eu dumond a mia mamma.
Nus salüdain a noss vaschins.
Selina ha vis a sia mima.
Las conjuncziuns collian proposiziuns. I's distingua duos sorts da conjuncziuns: las conjuncziuns da coordinaziun e las conjuncziuns da subordinaziun.
Las conjuncziuns da coordinaziun collian pleds, gruppas da pleds o proposiziuns principalas. Las plü importantas sun: e(d), o, ma, però, o(bain) cha ... o(bain) cha, ne ... ne
Ella es giuvna e simpatica.
Eu n'ha scrit, ma el nun ha respus.
El nun ha ne fom ne said.
O cha tü vainst uossa o ch'eu vegn suletta.
Las conjuncziuns da subordinaziun cha e scha collian üna proposiziun principala cun üna proposiziun subordinada. La proposiziun subordinada po eir star al cumanzamaint.
El ha quintà cha tü hajast fat l'examen cun success.
Scha tü hast fom, (schi) cuschin eu alch per tai.
Bleras conjuncziuns da subordinaziun vegnan fuormadas cun agüd d'adverbs o da preposiziuns + cha, p.ex.: cur cha, dürant cha, intant cha, daspö cha, avant cha, ingio cha, schabain cha, uschè cha, sainza cha, perche cha.
Eu nu sa, ingio cha Valentina sta.
Maurin legia ün cudesch, intant cha Leo lavura.
Attenziun:
Il pled cha po esser tant ün pronom relativ sco eir üna conjuncziun.
| pronom relativ: | Her vaina vis ad ün giuven cha nus cugnuschain. |
| conjuncziun: | Eu vez cha tü stoust imprender amo bler. |
Las interjecziuns expriman sentimaints, impreschiuns, rumurs e viers.
au!, juhè!, abà!, viva!, miau!