Las particlas sun pleds invariabels chi restan adüna listess.
schi, hoz, perque, juhè, na, ne, nu, davent, oho, in, lo, scha
A do quatter suotgruppas da particlas:
• adverbs
• preposiziuns
• conjuncziuns
• interjecziuns
L'adverb es ün pled invariabel cha's drouva per modificher il sen d'ün verb, d'ün adjectiv u d'ün oter adverb.
El suna bain.
Nossa nona es gnida fich veglia.
Quel film düra magari lönch.
Las preposiziuns nu paun ster sulettas. Que as po distinguer traunter preposiziuns localas (dal lö e da la direcziun), preposiziuns temporelas (dal temp) ed ulteriuras preposiziuns.
preposiziuns localas (dal lö e da la direcziun):
in stüva
aint in staunza
dasper chesa
davous la saiv
intuorn maisa
suot la cuverta
our a Cuira
vi'n Val Müstair
preposiziuns temporelas (dal temp):
düraunt la festa
daspö ün mais
aunz las tschinch
avaunt quindesch dis
sur not
ulteriuras preposiziuns:
a (ad davaunt vocal e h- na pronunzcho) a mieu bap, ad els
cun amihs
da bruonz
melgrô la bell'ora
pervi da la grippa
tenor me
Remarchas davart las preposiziuns a e da:
Las preposiziuns a e da haun eir üna funcziun grammaticala.
Quist cudesch es da mia amia.
Ella do ün cudesch a sia amia.
La preposiziun a vain druveda pel solit pel dativ.
Eau dun ün regal a mieu amih. (a chi?)
El ho dit la vardet a sieu bap. (a chi?)
Davaunt persunas as drouva la preposiziun a eir per l'accusativ (accusativ persunel).
El clama a sieu amih.
Eau dumand a mia mamma.
Nus salüdains a noss chantunais.
Selina ho vis a sieu magister. (ma: Selina ho vis ün bel utschè.)
Las conjuncziuns collian proposiziuns. Que as distingua duos sorts da conjuncziuns: las conjuncziuns da coordinaziun e las conjuncziuns da subordinaziun.
Las conjuncziuns da coordinaziun collian pleds, gruppas da pleds u proposiziuns principelas. Las pü importantas sun: e(d), u, ma, però, u cha ... u cha, ne ... ne
Ella es giuvna e simpatica.
Eau d'he scrit, ma el nun ho respundieu.
El nun ho ne fam ne said.
U cha tü vainst uossa u ch'eau vegn suletta.
Las conjuncziuns da subordinaziun cha e scha collian üna proposiziun principela cun üna proposiziun subordineda. La proposiziun subordineda po eir ster al cumanzamaint.
El ho quinto cha tü hegiast fat l'examen cun success.
Scha tü hest fam, cuschin eau qualchosa per te.
Bgeras conjuncziuns da subordinaziun vegnan furmedas cun agüd d'adverbs u da preposiziuns + cha, p.ex.: cur cha, düraunt cha, daspö cha, aunz cha, inua cha, schabain cha, uschè cha, sainza cha, perche cha.
Eau nu se, inua cha Valentina sto.
Maurin legia ün cudesch, düraunt cha Leo lavura.
Attenziun:
Il pled cha po esser taunt ün pronom relativ scu eir üna conjuncziun.
| pronom relativ | Her vains nus vis ad ün giuven cha nus cugnuschains. |
| conjuncziun | Eau vez cha tü stust imprender auncha bger. |
Las interjecziuns expriman sentimaints, impreschiuns, rumuors e vieras.
au! juhè! abà! viva! miau!