mediomatix

Definiziun

Ils pronoms paun rimplazzer u accumpagner nomens. Els vegnan numnos pro-noms, perche ch'els staun in stret connex culs nomens.

Il pronom scu accumpagneder:

mia sour, quella chesa, che miracul

Il pronom scu rimplazzant:

Ladina dorma.	L'auto es nouv.	Che cudesch legiast?
*Ella* dorma.	*Quel* es nouv.	*Chenün* legiast il prüm?

A do set suotgruppas da pronoms:

• ils pronoms persunels

• ils pronoms reflexivs

• ils pronoms possessivs

• ils pronoms demonstrativs

• ils pronoms relativs

• ils pronoms interrogativs

• ils pronoms indefinieus

Als pronoms appartegnan eir ils artichels.

Ils pronoms persunels

A do pronoms persunels subjects e pronoms persunels objects.

Ils pronoms persunels subjects

Ils pronoms persunels objects

La fuorma da curtaschia

Ils pronoms enclitics

Ils pronoms reflexivs

Ils pronoms reflexivs as refereschan al subject.

(eau) am, m' (davaunt vocal)	eau am lev, eau m'interess
(tü) at, t'	tü at s-chüsast, tü t'interessast
(el) as, s'	el as petna, el s'inaccordscha
(ella) as, s'	ella as stramainta, ella s'arüvla
(nus) ans	nus ans* algurdains*
(vus) as, s'	vus as trupagiais, vus s'interessais
(els) as, s'	els as lamaintan/s'almaintan, els s'arüvlan
(ellas) as, s'	ellas as dumandan, ellas s'interessan

Ils pronoms reflexivs illa frasa imperativa

La fuorma e la pusiziun dal pronom reflexiv a l'imperativ sun las seguaintas:

Leva't!

Lavè's!

Ch'El/Ella as leva!

Nu't laver!

Nu's lavè!

Ch'El/Ella nu's leva!

Ils pronoms possessivs

Ils pronoms possessivs indichan il possessur d'üna persuna u chosa.

mieu

mia

mieus

mias

El salüda a mieu bap.

tieu

tia

tieus

tias

Eau scriv a tia amia.

sieu

sia

sieus

sias

Nus güdains a sieu barba.

El quinta da sia vita.

nos

nossa

noss

nossas

Ella admira nos ingaschamaint.

vos

vossa

voss

vossas

Nus clamains a voss genituors.

lur

Els gratuleschan a lur magister.

Ellas giouvan cun lur amias.

Remarcha:

Il pronom possessiv lur es invariabel. El resta dimena listess, taunt illa fuorma masculina e feminina scu eir al singular ed al plural.

Ils pronoms possessivs illa fuorma da curtaschia

Sieu

Sia

Sieus

Sias

Nus ingrazchains per Sieu ingaschamaint.

Grazcha fich per Sias fadias.

Lur

Nus essans grats per Lur agüd.

Nus vains registro Lur annunzchas.

Remarcha:

Ils pronoms possessivs da la fuorma da curtaschia vegnan scrits cun ün custab grand.

Ils pronoms demonstrativs

Ils pronoms demonstrativs indichan vicinanza (quista chesa) u distanza (quella chesa).

quist, quista, quists, quistas	*Quist* es bel! *Quista* istorgia es propi bella! Quists* cudeschs am pleschan.*
quel, quella, quels, quellas	A quel hom nu cugnuoschi. Quellas chesas sun tridas.
l'oter, l'otra, ils oters, las otras	Quist film es interessant, l'oter* es lungurus.*
tel, tela, tels, telas	Ün tel* esan! Nu sbragir in tela maniera!*
que, quecò, quelo	*Que* tuocha a me. Inclegiast tü quecò? Quelo* poust fer svess!*

Remarchas:

• Ils pronoms demonstrativs quist/quista, quel/quella e l'oter/l'otra paun ster sulets u accumpagner ün nomen (adöver attributiv).

• Eir ils pronoms demonstrativs tel/tela vegnan druvos pel solit cun ün nomen.

• Ils pronoms demonstrativs que, quecò e quelo percunter staun adüna sulets, sainza nomen, al principi u a la fin da la frasa (adöver absolut).

Ils pronoms demonstrativs svess/svessa e stess/stessa

1) ll pronom demonstrativ svess u svessa vain druvo zieva pronoms u nomens per ils rinfurzer. Tuottas duos fuormas sun invariablas e paun gnir druvedas da princip per tuot las persunas.

Eau fatsch que svess/svessa.

Els svess/svessa nu saun che ch'els vöglian.

Quist es paun fat svess/svessa.

2) Eir il pronom demonstrativ stess u stessa po gnir druvo da princip per tuot las persunas. Quist pronom segua impustüt al pronom reflexiv se, ma eir el po ster zieva ün pronom u ün nomen per ils rinfurzer.

L'üsch s'ho aviert da se stess.

Eau nu cugnuosch pü a me stess/stessa.

La chosa stess/stessa stu gnir sustgnida.

Ils pronoms relativs

Ün pronom relativ agiundscha üna proposiziun subordineda (proposiziun relativa) ad ün nomen.

chi, cha

Eau nu cugnuosch a l'hom chi cuorra.

La matta chi ho clamo es mia cusdrina.

Eau cugnuosch a l'hom cha tü hest salüdo.

Lisa mangia la tuorta cha la nona ho fat.

il quêl, la quela, ils quêls, las quelas

(sainza preposiziun)

Il scriptur, il quêl prelegia quista saira, es ün Frances.

Las chesas, las quelas el ho fabricho, sun modernas.

il quêl, la quela, ils quêls, las quelas

(cun preposiziun)

Il patrun, per il quêl eau lavur, ho marido.

Las firmas, cullas quelas nus vains collavuro, haun gieu success.

Remarcha:

• Ils pronom relativs il quêl, la quela, ils quêls, las quelas vegnan druvos in cumbinaziun cun preposiziuns (cul quêl, per la quela, tar ils quêls, e.u.i.) e surtuot illa lingua scritta.

Remarchas:

• Ils pronoms relativs chi (nominativ) e cha (accusativ) as drouva per ordinari in frasas relativas.

• Impè dals pronoms relativs chi u cha as po eir druver ils pronoms relativs il quêl, la quela, ils quêls, las quelas. Quists pronoms nu vegnan però ütilisos fich suvenz, impustüt na illa lingua discurrida.

• In cumbinaziun cun preposiziuns esa però da druver ils pronoms relativs il quêl, la quela, ils quêls, las quelas: cul quêl, da la quela, pels quêls, suot las quelas, e.u.i.

Ils pronoms interrogativs

Ils pronoms interrogativs sun pleds cha's drouva per fer dumandas.

chi	*Chi* controlla ils bigliets?
che	*Che* fo il passager?
chenün, chenüna, chenüns, chenünas	Eau d'he let duos cudeschs. Chenün* at plescha il meglder?* *Chenüna* vulains piglier? *Chenüns* da quels mats haun fat la baschatta? *Chenünas* da quistas chotschas voust trer aint?
quêl, quela, quêls, quelas	*Quêl* mat e quela matta sun tieus meglders amihs?
quaunt, quaunta, quaunts, quauntas	*Quaunts* ans ho ella?

Attenziun:

• Ils pleds interrogativs inua e cura tuochan tals adverbs.

• Ils pronoms interrogativs che e chenün/chenüna paun eir gnir druvos scu adjectivs (accumpagneders d'ün nomen).

Che cudesch legiast?

Che mister voust imprender?

Chenün maun voust? (chenün dals duos mauns)

In chenüna staunza vulais durmir? (in chenüna da las differentas staunzas)

• Ils pronoms interrogativs quêl/quela vegnan druvos surtuot illa lingua scritta.

Ils pronoms interrogativs che e chi vegnan suvenz druvos in cumbinaziun cun chi e cha per introdür üna proposiziun interrogativa (indirecta) subordineda.

chosas	che chi, que chi (nominativ)	El nu so che chi vain dit.
	che cha, que cha (accusativ)	Eau nun incleg che cha* tü managiast.*
persunas	chi chi (nominativ)	Eau nu se chi chi* ho discurrieu.*
	chi cha (accusativ)	Nus nu savains a chi cha* nus vulains invider.*

Ils pronoms indefinieus

Ils pronoms indefinieus indichan ün numer na definieu da persunas u chosas. Que voul dir cha nu's cugnuoscha il numer exact da las persunas u chosas.

üngün, üngüna	*Üngün* nu voul fer quella lavur.
tscherts, tschertas, tscherta	*Tschertas* chosas sun fich cleras. Tscherta glieud craja da savair tuot meglder.
püs, püssas	*Püs* scolars sun amalos.
mincha, minchün, minchüna	Nus giains minch'an in vacanzas. El do ün regal a minchüna da nus.
tuots, tuottas, tuotta, tuot	*Tuots* sun stos cuntaints cul viedi. El es sto sdasdo tuotta* not.* Els haun udieu tuot.
qualchün	*Qualchün* da nus stu ster a chesa.
ün pêr	*Ün pêr* da la classa maunchan.
ünguotta	Eau nu se ünguotta* dad el.*
(que) as, a's s' (davaunt vocal e h- na pronunzcho)	Que as chatta skelets aint il desert. *A's* chatta skelets aint il desert. Que s'ho chatto skelets aint il desert. Aint il desert as chatta (que) skelets. Aint il desert s'ho (que) chatto suvenz skelets.

Ils artichels

Ils artichels sun accumpagneders dals nomens ed els tuochan tals pronoms. A do artichels definieus ed indefinieus. Els staun adüna davaunt il nomen.

L’artichel definieu

L’artichel davaunt h- pronunzcho

L’artichel definieu e la preposiziun

L’artichel indefinieu