Las particlas
Las particlas en pleds ca restan adigna tutegna: els en invariabels.
gea, oz, parquegl, juhé, near, davent, oho, an, là, scha, betg (la furma betga vean me duvrada par liear, igl madem vala par nut/nuta)
Las particlas
Las sutgrupas da las particlas
Igl dat quater sutgrupas da particlas:
• adverbs
• preposiziùns
• conjuncziùns
• interjecziùns
Igls adverbs
Oter c'an tudestg s'odan igls adverbs an rumàntsch betga tier igls adjectivs.
Igl adverb e egn pled invariabel c'ign dovra par modifitgear igl sen d'egn verb, d'egn adjectiv near d'egn oter adverb.
El sùna bagn.
Nossa tata e vagnida fetg viglia.
Igl surmester dovra zund gî da cureger la clausura.
Natiralmeing ca tei dastgas ir a posa.
Blears adverbs vignan furmos cun aschuntar igl sufix (la finiziùn) -meing a la furma feminina digl adjectiv. Igl sufix -meing vean pronunztgieu: -mentg
|
adjectiv (masculin singular) |
adjectiv (feminin singular) |
adverb |
|
curt |
curta |
curtameing |
|
legher |
legra |
legrameing |
|
detaglieu |
detaglieada |
detaglieadameing |
Igl scrivànt preligia curtameing egn text.
Igls unfàns tgàntan legrameing lur canzùns da Nadal.
La giaseta infurmescha detaglieadameing.
Igl tgàn trota fidevlameing suainter agl sieus patrùn.
Adatg:
Igls adjectivs, ca fetan cun -ar ad -al, vignan furmos cun aschuntar igl sufix (la finiziùn) -meing a la furma masculina digl adjectiv.
Finalmeing dat igl tschagna.
Igl David va regularmeing a far bogn.
Exzcepziùn da quella regla:
|
adjectiv |
furma feminina |
sufix -meing |
adverb |
|
mal |
mala |
mala + meing |
malameing |
Igl dat ear adjectivs ca vignan duvros sco adverbs, p.ex.: speart
Els curan speart.
Igl adverb coraspundaint fuss dabot:
Jou vont dabot an stizùn.
Ear igls adverbs san ign disfranztgear tanor lur funcziùn:
• Adverbs digl liac:
qua, là, ordafora, dapartut, sura, lientsch, angiou, quivei, quigiou, quisei, danunder, sper, dasperas, giodem, liaint, lior, nagliur, noua, senzum, sesura.
Las clavs en qua.
Lagn ir giouador?
• Adverbs digl tains:
anstearzas, ier, oz, damàn, puschmàn, uss (ussa: davànt consonànt), alura, puspe, adigna, mena, mintgatànt, savens, ansànt, bòld, tard, cura, dagî
Oz vont jou a scola.
Els ân maglieu, alura en els ieus a spass..
• Adverbs da la negaziùn:
betg (betga: davànt consonànt), na, nut (nuta: davànt consonànt), gnànc, nagliur
Tei es d'Andeer, near betg?
Na, ella beva betga vegn.
• Adverbs da la moda a maniera:
bagn, bugent, nuidas, me, aposta, fetg, zund, mal, schliet, ascheia, otrameing, strusch, co, sco
La Luisa ligia bugent.
Forza vignt ear jou.
• Adverbs da l'amparada:
Noua? Co? Cura? Partge?
Noua nescha igl Ragn?
Co âs tei num?
Cura riva la posta?
Partge vainsa d'amprender tànt?
• Oters adverbs:
aposta, peia, sco, avunda, ea, gea, blear, zirca, ear, daple, mains, megna, pressapoc, prest, quasi, tànt, cartevlameing, peia, exactameing, forza, siirameing, fràncameing, mena ple, matem, piglver, propi, probablameing, sainza dubi, parquegl, parsuainter, parve da quegl
Igls gros da cumparagliaziùn digls adverbs (la graduaziùn)
Anzaquànts adverbs ân ear furmas da cumparagliaziùn (positiv – cumparativ – superlativ).
|
Igl Livio tgànta bagn. |
Igl Dumeni cura dabot. |
|
La Sara tgànta miglier. |
La Lorena cura ple dabot. |
|
La Renata tgànta igl miglier. |
L'Andrea cura igl ple dabot. |
Igl adverb sco vean duvro par far cumparagliaziùns:
L'Anna e aschi scorta sco sia mama.
El e sàn sco egn pestg.
Anzaquànts oters adverbs c’expriman igl superlativ
Igls savundànts adverbs expriman egna furma da superlativ: fetg, zund, raschaint, teribel, sgarschevel, starmantus, ordvart, tut, orainfer
egna tgea fetg grànda
egna sculara zund bùna
egn vent teribel fearm
Las preposiziùns
Las preposiziùns san betga star suletas an egna construcziùn. Ign disfranztgescha surtut preposiziùns localas (digl liac), preposiziùns temporalas (digl tains) ad ulteriuras preposiziùns.
• preposiziùns localas (digl liac):
|
a, ad |
Igl Rico va bugent a scola ad Andeer. |
|
an |
Igl bab e an stiva a ligia la giaseta. |
|
ancùnter |
Quegl e ancùnter la sia natira. |
|
da |
Igl tren parta da Mustér. |
|
davànt |
La mama e davànt la tgea. |
|
davo |
Davo la baselgia e egn bànc. |
|
aintamiez |
Aintamiez igl martgieu e egn parc. |
|
anturn |
Ella va anturn la mesa. |
|
anviers, viers |
Lagn ir plànsieu anviers tgea? |
|
sper |
Sper igl flem e egn gòld. |
|
sut |
El â sazupo sut igl tarbet. |
|
sur |
Ella e saglida sur l'aua vei. |
|
sen |
Sen mesa en bealas flurs. |
|
senzum |
Nus eassan rivos senzum la muntogna. |
|
giodem, giodapes |
Giodem/Giodapes la vischnànca e egn pro. |
|
trànter |
Igl e capito trànter gi a notg. |
|
tras |
El nass igl ple bugent cugl tgieu tras igl mir. |
• preposiziùns temporalas (digl tains):
|
avànt |
El e naschieu avànt diesch gis. |
|
davent da |
Davent da tres gis â el mal igl vainter. |
|
suainter |
Suainter las tschentg e'gl stgir. |
|
durànt |
Durànt la stad va ella cugl velo. |
|
antocen |
Antocen cura stez an la tgea da voss geniturs? |
|
sur |
Els en stos sur notg. |
|
an tearma da |
An tearma da quendesch gis stos tei dar anavos igls daners. |
• ulteriuras preposiziùns:
|
a/ad (davànt vocal) |
Igl cudesch s'oda a mei. |
|
cun |
Jou vont bugent cun tren. |
|
da |
La vasa e da mia tata. |
|
par |
Par exaimpel tei. |
|
parve da |
Parve da me stos tei betga vagnir. |
|
sainza |
Ella e ida sainza gir egn pled. |
|
tanor |
Tanor me e quegl andretg. |
|
ultra da |
Ultra da quegl e'gl por'ora. |
|
malgro |
Malgro la beal'ora eassan nus stos a tgea. |
Las conjuncziùns
Las conjuncziùns culeian construcziùns near diferaintas parts d'egna construcziùn.
Ign disfranztgescha duas sorts da conjuncziùns: las conjuncziùns da coordinaziùn a las conjuncziùns da subordinaziùn.
• Las conjuncziùns da coordinaziùn culeian pleds, grupas da pleds near proposiziùns prinzipalas.
a(d), near, mo, dantànt, u (ca) ... near (ca), ni ... ni, mobagn
Jou gli ve scret, mo el â betga raspundieu.
Ella e giuvna a beala.
U ca tei lavuras near ca tei pos ir par igl tieus fatg.
Oz e'l vilo ad â salido ni te ni me.
• Las conjuncziùns da subordinaziùn culeian egna proposiziùn prinzipala cun egna proposiziùn subordinada. La proposiziùn subordinada sa ear star a l'antscheata.
Jou cuschegn anzatge aposta par te, scha tei âs fom.
Scha tei âs fom, cuschegn jou anzatge aposta par te.
El veva ampurmess ca la tschagna segi prùnta a las sis.
Ca la tschagna segi prùnta a las sis, veva el ampurmess.
Blearas conjuncziùns da subordinaziùn vignan furmadas cun agid d'adverbs + ca near da preposiziùns + ca, p.ex.:
cur ca, durànt ca, davent da ca, avànt ca, noua ca, schagea ca, ascheia ca, sainza ca, parquegl ca
Jou se betga, noua ca la Valentina stat.
Igl Maurin ligia egn cudesch, durànt c'igl Leo lavura.
Adatg:
Igl pled ca sulet sa easser tànt egn pronom relativ sco ear egna conjuncziùn.
| pronom relativ: | Ier ve jou vieu egn velo ca (igl qual) plaschess a mei. |
| conjuncziùn: | Jou se ca jou ve ànc d'amprender blear. |
Las interjecziùns
Las interjecziùns expriman santimaints, impressiùns near viers sco:
hm! juhé! bah! miau! peng!
Las interjecziùns a l'antscheata d'egna construcziùn vignan separadas cun coma.
O, tge beala canzùn c'els tgàntan!