Igls verbs

Igls verbs en pleds c'expriman egn'acziùn.

cuschinar, magliear, bever, saglir, curer, durmir, taner

Verbs san ign conjugar, quegl vut gir, c'igl verb sa aver diferaintas furmas, tut tanor parsùna, numerus (singular/plural), modus a tains:

jou od > els odan

nus dascuragn > vus vez dascurieu

tei fugessas > nus fugessan

ign carteva > i vignan a crer > i varan cartieu

Savund lur funcziùn san ign distinguer tres diferaints tips da verbs. 

• igls verbs auxiliars

• igls verbs modals

• igls verbs prinzipals

Igl dat tres verbs auxiliars:

easser, aver, vagnir

Igls verbs auxiliars easser ad aver vignan duvros par furmar igls tains digl passo. Igl verb auxiliar vagnir vean duvro par furmar igl futur I, futur II a las furmas digl passiv. 

Igls tres verbs auxiliars conjugos agl preschaint:

Igl Peider â zambargieu egna roda d'aua. (perfect)

Igls matatschs earan scapos sei agl gòld. (plusquamperfect)

L'Otiglia vean a far egna peta cun omtgas. (futur I)

Nus vagnagn ad easser carschieus cun schotg ons. (futur II) 

Ranviamaint:

Igls tres verbs auxiliars an tut igls tains ad an tut igls modus satgatan a la fegn digl capetel davart igl verb.

Igl dat seat verbs modals:

stger, puder, duer, saver, stuer, vuler, manglar

La Sina Pia de saver seat verbs modals. 

Ad egn verb modal savunda adigna egn oter verb agl infinitiv.

Els dastgan ir a kino questa sera. (lubientscha)

Jou pos strusch star sedretg. (pussevladad, capazitad)

Els den gir la vardad. (duer, obligaziùn)

Sas tei bagliafar angles? (savida)

El sto ir a tgea. (squetsch)

Ella vut betga capir la situaziùn. (viglia)

Vus manglaz nuta ir uss. (duer, obligaziùn)

Verbs prinzipals en tut igls verbs c'en betga verbs auxiliars near verbs modals. Els statan sulets ad expriman l'acziùn near igl stadi digl subject.

La Romina beva egn magiel latg.

Igl Aurel ligia egn artetgel an la giaseta.

Igl Oscar zambregia egn aviùn.

La tgea e nova. 

Adatg:

Igls verbs auxiliars easser, aver a vagnir pon ear easser verbs prinzipals, sch'els statan sulets ad en betga cumbinos cun egn oter verb prinzipal. 

Igl dat tschentg diferaintas sorts generalas da verbs prinzipals:

• verbs imparsunals

• verbs transitivs

• verbs intransitivs

• verbs reflexivs

• verbs copula

Quels verbs vignan pigl solit duvros me an la tearza parsùna digl singular cugl pronom igl. Piglple vignani duvros par exprimer, tge ca I'ora fetschi.

Igl neva.                     

Igl plova.                    

Igl tùna a tgamegia.

Adatg:

Igl dat anzaquànts verbs parsunals ca pon vagnir duvros an moda a maniera imparsunala. Mo els en adigna cumbinos cugl pronom imparsunal 'igl'.

Igl splùnta. 

Igl crescha fetg.

Igl va bagn.

Igl zufla. 

Igl morda.

Igl taglia bagn.

Igls verbs transitivs pratendan egn object direct.

Igls unfànts ligian egn'istorgia. (egn'istorgia = object direct)

Igl conductur controlescha igls bigliets. (igls bigliets = object direct)

Igls verbs intransitivs pratendan nign object direct.

Igl polizist recloma.

El â tarmaglieu.

Igl president dascura dadòlt.

Igls verbs reflexivs expriman egn'acziùn ca partutga igl subject. An sutsilvan ancanusch'ign els ved igl pronom reflexiv sa.

Igl sportist saloda bugent. (igl sportist = subject)

Jou sadumond, scha quegl fetschi dabasegns. (jou = subject) 

Igl pronom reflexiv vean apostrofo davànt egn verb c'antscheva cun vocal.

Els s'antopan l'eanda proxima. (els = subject)

Suainter anqual verb stat anstagl d'egn adverb egn adjectiv. Quels numn'ign verbs copula.

Igl sutsilvan disfranztgescha 4 classas verbalas savund lur finiziùns:          

1. verbs sen -ar

2. verbs sen -ear

3. verbs sen -er

4. verbs sen -ir

* Remartgas:

La 3. classa verbala cunsista da duas sut-classas: egna part da quels verbs ân igl aczent segl sufix (tamer), oters en aczentuos segl tschep digl pled (vender). La conjugaziùn e la madema par tut igls verbs da quella classa, me ca blears verbs en iregulars a midan ear igl tschep.

La classa 3a) cumpeglia igls verbs aczentuos segl sufix. Igls impurtànts en:

aver, crer, plascher, puder, saver, duer, stuer, tamer, tascher, vaser (ver), (vu)ler, scher, trer, strer, parver, taner    

La classa 3b) cumpeglia igls verbs aczentuos segl tschep. Igl aczent sche adigna sen la savund davosa silba. Egn peer impurtànts en:

amprender, ancanuscher, ancorscher, antschever, anzolver, arder, bever, cloder, crescher, curer, dascurer, deponer, dearscher, earver, fender, furber, imponer, impunder, moler, morder, mover, nescher, never, pearder, pender, porscher, posseder, prender, punscher, raspunder, render, rumper, schunscher, scuder, spunder, stearner, stender, stortscher, suponer, tender, tesser, torer, tunder, tusser, unscher, vender, viver, volver 

Ranviamaint:

Egn verb da mintga conjugaziùn an tut igls tains ad an tut igls modus satgata a la fegn digl capetel 'Igls verbs'. Las conjugaziùns d'egna grànda part digls verbs sutsilvans tgat'ign agl 'Pledari Grond online'.

Verbs alternànts numn'ign verbs, tigls quals igl tschep samida parve da la midada digl aczent. Igl infinitiv e pigl solit aczentuo segl sufix (cun exzepziùn digls verbs sen -er aczentuos segl tschep). An la conjugaziùn da las tres parsùnas digl singular a da la tearza parsùna digl plural sasposta igl aczent adigna sen la savund davosa silba. Savens â quegl egn'influenza segl vocal da la silba aczentuada ca samida savund igl sistem. Mintgatànt samida ear igl consonànt.

Igl dat verbs ca vignan conjugos cun -esch.

La savundànta grupa da verbs sa caschunar problems ortografics: 

Igls verbs ca fetan cun -iear/-jear

liear: jou lei, tei leias, nus liagn, liieu

sviear: jou svei, tei sveias, nus sviagn, sviieu

sajear: jou sei, tei seias, el seia, nus sajagn, sajieu

giujear: jou gioj, tei giojas, nus giujagn, giujieu

pajear: jou paj, tei pajas, nus pajagn, pajieu

Igls verbs factitivs en verbs c'expriman egn 'far far' near 'far davantar'. Els darivan da nomens, adjectivs near verbs ad ân la finiziùn -antar.

Els dorman bagn. – Els ân stuieu durmantar lur tgàn.

Ella saglia an l'aua. – Igl giat â saglianto las gagliegnas.

Igl fagn setga bagn. – Igl sulegl setgainta igl fagn.

Jou sund vilo. – Quegl mi vilainta.

Jou schlop da las marveglias. – El schlupainta egn grep.

Nus eassan stàncels. – Quella lavur stanclainta tuts.

Ella e najeada. – Tgi â najanto igl giat? 

Oters verbs factitivs ple frequents:

augmaint – augmantar

arder – arsantar

bagnvagnieu – banavantar

buglir – bugliantar

fimar – fimantar

dearscher – darschantar

fugir – fugiantar

greta – gritantar

levar – levantar

mantgear – mancantar

mover – muantar

orv – orvantar

preschaint – preschantar

passar – passantar

sfardar – sfardantar

siear – siantar

starmaint – starmantar

stgir – stgirantar

tascher – taschantar

tissi – tistgantar

tschuf – tschufantar

turmaint – turmantar

Igl dat verbs c'en cumpletameing iregulars. 

Ranviamaint:

Quels verbs an tut igls tains ad an tut igls modus ad ulteriurs verbs iregulars satgatan a la fegn digl capetel 'Igls verbs'.

Ign sa disfranztgear duas furmas digl verb:   

• las furmas finitas                                                     

• las furmas infinitas

Las furmas finitas en furmas fitadas, conjugadas a spezifitgeadas tut savund la parsùna, igl numerus (singular near plural), igl modus near igl tains.

Las furmas infinitas en furmas invariablas near furmas ca varieschan me tanor gener gramatical (masculin near feminin) a diember (singular near plural).

Igl dat tres furmas infinitas. 

Igl infinitiv e la furma la ple neutrala digl verb. Agls vocabularis vignan igls verbs inditgieus an quella furma. Igl infinitiv â adigna egn tschep ad egna finiziùn.

Igl partizip perfect vean duvro anzemel cugls verbs auxiliars easser ad aver par furmar igls tains cumponieus: igl perfect, igl plusquamperfect, futur II ad igl passiv.

Jou ve luvro. (= perfect)

El eara gea partieu. (= plusquamperfect)

Ella vean ad easser ida an vacànzas, sch'ella e betga qua. (= futur II)

Igls verbs da l'amprema classa verbala (-ar) furman igl partizip cun -o(s)/-ada(s). Quels da la savunda classa verbala (-ear) fetan cun -ieu(s)/-eada(s) a quels da la tearza a quarta classa verbala (-er; -ir) fetan cun -ieu(s)/-ida(s).

Igl partizip perfect conjugo cun aver resta invariabel. Igl partizip conjugo cun easser near vagnir sto vagnir acordo tanor numerus a genus. 

1. -ar: cantar – canto 

Igls sculars ân canto egna canzùn.

La canzùn e vagnida cantada bagn dad els.

2. -ear: viagear – viagieu* 

El e viagieu a Paris par duas eandas.

Ella e viageada a Paris par duas eandas.

3a. -er: tamer – tamieu** 

Igls easters ân tamieu, cur c'igl tgamageava.

3b. -er: vender – vandieu 

Igl oc Clo â vandieu igl sieus asen ca fageva tals viers.

La vatga e vagnida vandida.

4. -ir: santir – santieu** 

Jou ve santieu nut digl tearatriembel.

La dalur vean santida digl paztgaint.

*  La pronunztga an Schons tier verbs sen -ear e par regla: viagea.

** La pronunztga an Schons tier verbs sen -er ad -ir e par regla: vandia.

Igl gerundi e egna furma verbala betga conjugada. El exprima ca duas acziùns capetian igl madem mumaint. Igl gerundi â la finiziùn invariabla -ànd.

Preparànd la tschagna tearla ella radio.

Els vignan a cantànd da veia giou.

Igl dat sis diferaints tains gramaticals:

• igl preschaint

• igl perfect

• igl imperfect

• igl plusquamperfect

• igl futur I

• igl futur II (futur exact)

Igl preschaint descriva fatgs ca capetan actualmeing near c'en adigna valevels.

Igl Renato lavura sco constructur.    

La teara gira anturn igl sulegl.         

Igl perfect descriva fatgs c'en terminos agl passo.

El â rut egna tgomba avànt egn mains.

Ella e curida a la staziùn. 

Igl perfect vean furmo cugls verbs auxiliars aver near easser a cugl partizip perfect digl verb princzipal.

La grànda part digls verbs furman igl perfect cun aver.

Anzaquànts verbs furman igl perfect cun easser. Par regla e'gl igls verbs digl movimaint ca vignan conjugos cugl verb auxiliar easser.

Igls ple impurtànts en: crescher, curer, easser, fugir, nescher, partir, ir, vagnir, murir, restar, rivar, saglir, star

Ellas en stadas an vacànzas.

El e carschieu fetg uon.

Cun furmar igl perfect acordesch'ign la furma feminina ad igl plural.

Igl imperfect descriva acziùns near fatgs agl passo c'ân ni egn'antscheata ni egna fegn par quel near quella ca bagliafa near scriva.

Igl retg a la rigegna stevan an egn beal casti.

Igl imperfect e igl tains da la descripziùn.

Igl eara egna beala sera da stad. Igl sulegl nava gest da randieu. 

Igl imperfect descriva savens disas a repetiziùns.

Suainter marenda fageva el mintga gi egn cupid.

Nus navan mintg'on egn'ea segl pass.

Igl imperfect vean furmo cugl tschep digl verb a las finiziùns -ava/-eava/-eva. 

* La classa 3b) digls verbs aczentuos segl tschep (sco vender) â la madema conjugaziùn agl imperfect.

Igl perfect vean duvro ...

• par exprimer evenimaints, acziùns a fatgs c'en terminos agl passo.

Igl Andri â do egn givel digl plascher, cur c'el â vieu igl sieus velo nov davànt tgea.

• par exprimer acziùns concretas ca capetan sen tribuna.

Cun egn'ea â igl tgàn giapo ad igls umens en curieus natier.

Egn gi â igl spért aviert igl esch ad e sgulo davent.

Igl imperfect vean duvro ...

• par exprimer situaziùns a fatgs c'en ànc betga terminos agl passo.

Igl eara egna beala sera da stad. Igl sulegl sasbassava plànet davo igls cualms.

• par descriver disas a repetiziùns agl passo.

Ella nava regularmeing a curer.

• par descriver culissas near szenaris agl passo.

Igl sulegl tgitava da faneastra aint ad igl eara tgòld an stànza.

Igl eara fred a dalientsch udev'ign la ramur digl flem.

Agl casti viveva davent da dezenis egn pintg spért. 

An egn raquent statan igl imperfect ad igl perfect an relaziùn l'egn cun l'oter (interacziùn trànter tutas duas furmas digls tains). Ign sa cumparagliear lur diever cun quegl ca capeta sen egna tribuna da teater.

Igl lader e scapo, cur c'el â vieu c'igl polizist igl spitgeava.

La Ladina fageva egn cupid, cur c'igl â cun egn'ea scalino ve digl esch-tgea.

Igl plusquamperfect descriva fatgs terminos an egn raquent digl passo.

La Madleina veva gea maglieu igl toc peta, cur c'igl Mauro â clamo ella. 

Igl plusquamperfect vean furmo cugl imperfect digls verbs aver near easser a cugl partizip digl verb prinzipal.

Igl Gion eara sto a tgea.

Ella eara ida tigl miedi.  

Cumbinaziùn da perfect a plusquamperfect:

La mama veva gea zarclo igl iert, cur c'igl â tutanegna antschiet a plover.

La tata eara bi stada a cumprar aint, cur ca l'onda e vagnida sen visita.

Igl futur descriva fatgs ca vignan per a ver liac.

Igl futur vean furmo cugl preschaint digl verb vagnir + a(d) + verb agl infinitiv. Sch'igl verb prinzipal antscheva cun vocal, dovr'ign la furma schlargeada ad. 

jou vignt ad ir

tei veans a gidar

el/ella vean a tamer

nus vagnagn ad admonir

vus vagnez a far

els/ellas vignan a cantar

Igl futur exact descriva fatgs ca vignan ad easser passos a terminos agl avagnir.

Damàn da quellas uras vagnagn nus ad aver fito igl noss examen. (futur II analitic) 

Igl futur II analitic vean furmo cugl preschaint digl verb auxiliar vagnir + a(d) + verb easser near aver agl infinitiv + partizip digl verb par propi. Sch'igl futur vean furmo cugl infinitiv digl auxiliar 'easser' â'l da vagnir acordo agl genus a numerus da la parsùna.

jou vignt ad easser ieu/ida

tei veans ad easser ieu/ida

el/ella/ign vean ad easser ieu/ida

nus vagnagn ad easser ieus/idas

vus vagnez ad easser ieus/idas

els/ellas/i vignan ad easser ieus/idas

Igl futur dubitativ descriva fatgs ca vignan forza near probablameing a capitar. El sa ear exprimer suposiziùns hipoteticas near malguessas.

Igl futur dubitativ vean me duvro cugls verbs aver ad easser a par regla me an las tearzas parsùnas. El exista dantànt an tutas parsùnas. 

Jou vara/sara

Tei varas/saras

El/ella/ign vara/sara

Nus varagn/saragn

Vus varas/saras

Els/ellas/i varan/saran 

Betga tema, l'Isabella sara siir punctuala.

Igl Clo ad igl Peider varan blear da far, schiglioc vagnessan els ear.

Ign disfranztgescha quater modus digl verb:

igl indicativ: La Flurina sùna clavazegn.

igl conjunctiv: Sieus frar â getg c'ella sùni clavazegn.

igl cundiziunal: Scha la Flurina vess peada, sunass ella ple savens clavazegn.

igl imperativ: Flurina, va a sùna clavazegn!

Igl indicativ e igl modus neutral digl verb. El vean duvro oravàntut par exprimer fatgs reals.

Ussa fagiagn nus egna possa.                      

La mama cuschegna capùns par marenda. 

Igl conjunctiv vean duvro igl ple savens agl dascurs indirect.

Igl Ivo â getg c'el temi igl tgàn digls vaschegns. 

Igl conjunctiv vean ear duvro an proposiziùns subordinadas, sch'igl verb exprima egn cumond, egn giavisch, egna voluntad, egna sprànza near egna suposiziùn.

Jou vi ca tei vignias a tgea a las endesch.

Ella spera ca quegl segi an urden.

Betga vegias tema ca jou leavi megna tard.

Igl tschep digls verbs regulars agl conjunctiv e an tut las parsùnas igl tschep da la tearza parsùna singular agl indicativ:

cantar –  el tgànta – ca jou tgànti

spitgear – el spetga – ca jou spetgi

Tipic par las furmas digl conjunctiv e c'ellas cuntegnan an tut las parsùnas egn -i. Igl i marcescha igl modus. Las finiziùns en identicas an tutas quater conjugaziùns:

-i, -ias, -i, -eian, -eias, -ian 

Que i samussa ear tier igls verbs iregulars.

Igl dat anqual verb c'â egna furma iregulara digl conjunctiv. An la tabela savundànta vean numno me la furma da la tearza parsùna singular (el/ella/igl): 

Cugl cundiziunal san ign exprimer fatgs ireals a giavischs.

Ella vagness, sch'ella vess liber.

El mancantass igl tren sch'el nass uss betg.

Me scha que examen fuss passo! 

Tipic par las furmas digl cundiziunal e, c'ellas cuntegnan an tut las parsùnas

egn -ss-.

Igl tschep digls verbs an tut las furmas digl cundiziunal e igl tschep da la  

1.parsùna plural agl indicativ.

Igl dat anqual furma iregulara digl cundiziunal.

Igl imperativ vean duvro par formular cumonds a scumonds, admoniziùns, giavischs a cunzegls. Par furmar igl imperativ da la savunda parsùna digl singular, lasch'ign curdar igl sufix -s da quella furma. Igl imperativ da l'amprema parsùna digl plural coraspunda a la furma usitada digl indicativ. Par furmar igl imperativ da la savunda parsùna digl plural, ramplaz'ign igl sufix -z cun -d: 

Remartga:

Igl imperativ cun l'amprema parsùna digl plural (nus) vean savens ramplazo antras egn anvid cun la furma 'Lagn + infinitiv!' digl verb prinzipal. 

Nagn a tgea!  > Lagn ir a tgea!     

Furmas iregularas digl imperativ:                 

Igl imperativ negativ:

Gidad betga!

Betga gidad!

Egn scumond general sa ear vagnir exprimieu cugl infinitiv:

Betga traversar igls binaris!

activ

La furma activa inditgescha tgi near tge ca fa anzatge.

Igl Lino fiera la bura agl canaster.

Igls mecanists controleschan regularmeing igl auto.

passiv

La furma passiva meta l'acziùn agl zenter.

La bura vean fiersa agl canaster (digl Lino).

Igl auto vean controlo regularmeing (digls mecanists).

Digl activ agl passiv

Egna construcziùn activa vean transfurmada an egna construcziùn passiva cun agid da las diferaintas furmas conjugadas digl verb vagnir a digl partizip perfect digl verb prinzipal.

Igl autur scriva igl cudesch. -> Igl cudesch vean scret digl autur.

Igl object direct davainta igl subject.

Igl subject davainta egn object indirect cun la preposizùn da.

Igl predicat cunsista da las diferaintas furmas conjugadas digl verb vagnir a digl partizip digl verb prinzipal.

Remartga:

La furma passiva pratenda da vagnir adatada an numerus a genus a la parsùna near a la tgossa da referenza:

La Gierina e vagnida clamada a marenda.

Las matas en vagnidas clamadas a marenda.

Igl Gieri a la Gierina en vagnieus clamos a marenda.

Igls verbs sen -ar: gidar

gidar

Igls verbs sen -ear: magliear

magliear

Igls verbs sen -er: tamer

tamer

liger

Igls verbs sen -ir: saglir

saglir

Igls verbs auxiliars: aver, easser, vagnir

aver

easser

vagnir

Igls verbs modals iregulars: duer, stuer, puder, saver, stger [dastgear], (vu)ler

duer

stuer

puder

saver

stger [dastgear]

(vu)ler

Ulteriurs verbs iregulars: dar, duvrar, gir, far, ir, star, trer, crer, fugir, rir

dar

duvrar

gir

far

ir

star

trer

crer

fugir

rir

Verbs cun partizips iregulars ad anzaquànts partizips da verbs alternànts

Verbs cun egn partizip iregular ad egn partizip regular