La construcziùn

Suczessiùns da pleds, organisadas da maniera logica a gramaticala, numn'ign construcziùns. Ign disfranztgescha tres sorts da construcziùns:

• construcziùns declarativas ca declaran anzatge, ca descrivan egn fatg:

La Luisa cloma igl bab. 

• construcziùns interrogativas ca fan egn'amparada:

Cloma la Luisa igl bab?

• construcziùns afectivas c'expriman par exaimpel egn'emoziùn near egn cumond:

Luisa, cloma igl bab!

Egna construcziùn cunsista da las savundàntas parts:

• proposiziùns

• parts da la proposiziùn

La proposiziùn e egn elemaint constitutiv d'egna construcziùn. Construcziùns cunsistan d'egna near da pliras proposiziùns. Mintga proposiziùn cuntegna normalmeing egn verb conjugo:

Jou vont a tgea. (1 construcziùn > 1 proposiziùn)

Jou vont a tgea, parquegl ca jou sto far las leztgas. (1 construcziùn, 2 proposiziùns)

Jou vont a tgea, fetsch las mias leztgas a tearl musica. (1 construcziùn, 3 proposiziùns)

Adatg:

Partizips (p.ex. fatg, canto, ieu) ad infinitivs (p.ex. far, cantar, ir) en furmas betga conjugadas digl verb. An egna proposiziùn ston els adigna star anzemel cun egn verb conjugo:

L'onda â cuschino egn bùn fartemf.

Remartga:

Sper las proposiziùns verbalas dat igl ear proposiziùns betga verbalas, quegl vut gir proposiziùns ca cuntegnan betg egn verb conjugo.

Graztga.

Atenziùn! (1 construcziùn, 1 proposiziùn)

Ea, jou vignt a tgea (1 construcziùn, 2 proposiziùns)

Igl dat construcziùns semplas a construcziùns cumponidas.

Egna construcziùn, ca cunsista d'egna suleta proposiziùn independenta (ca sa star suleta), numn'ign construcziùn sempla. Egna construcziùn sempla cuntegna egna suleta furma conjugada digl verb:

Jou vont a tgea.

Ella â bi ligieu igl cudesch da Jacob Michael.

Igl Clo vut far egn savund amprendissadi igl on proxim.

Va uss a tgea!

Igl Gion Crest e ànc betga rivo.

Veans ear a kino cun nus?

Egna construcziùn, ca cunsista da duas near pliras proposiziùns, numn'ign 'construcziùn cumponida':

Igl Liam cura anturn la plànta, tgapa la bura a suri.

La Romana e turnada a tgea, cur c'igl â antschiet a plover.

Las proposiziùns d'egna construcziùn cumponida, ca pon furmar mintgegna egna construcziùn, numn'ign 'proposiziùns prinzipalas':

Quegl e ver, el vean ear a kino.        

Jou sund turnada a tgea, cur c'igl â antschiet a plover.

Las proposiziùns, ca dependan d'egn'otra proposiziùn a ca san betga star suletas, numn'ign 'proposiziùns subordinadas':

Jou vont a tgea, parquegl ca jou sund stàncla.

Ella â getg c'ella vigni damàn.

Âs vieu igl auto c'el â cumpro?

Egna construcziùn, ca cunsista da duas near pliras proposiziùns prinzipalas, numn'ign 'construcziùn coordinada':

Jou igl ve dumando par cunzegl, mo el â betga raspundieu.

Spetga a vegias pazienztga!

Egna construcziùn, ca cunsista da seglmains egna proposiziùn prinzipala ad egna proposiziùn subordinada, vean numnada 'construcziùn structurada':

Jou vont a tgea, parquegl ca jou ve ànc da luvrar.

Las parts, ca san acumpagnear igl predicat, vignan numnadas las 'parts da la proposiziùn'. Nus disfranztgagn las savundàntas parts: igl subject, igl object (direct ad indirect), igl predicat ad igl adverbial. Tutas parts, cun exzepziùn digl predicat, san vagnir acumpagneadas d'egn atribut.

Igl subject inditgescha la creatira near la tgossa, da la quala ign gi anzatge. El stat an la madema parsùna (jou, tei, el/ella, nus, vus, els/ellas) ad agl madem diember (singular, plural) sco la furma conjugada digl predicat.

Igl scular scriva.

Igls tgàns giapan.

L'aua buglia.

Igl predicat sa vagnir acumpagnieu dad objects. Igl dat dus diferaints objects, tut tanor la moda a maniera co els en culiieus cugl predicat: igl object direct ad igl object indirect.

Igl object (near cumplemaint) direct vean numno ascheia, parquegl c'el vean culiieu directameing cugl predicat (sainza preposiziùn).

La Giuliana earva la faneastra.

Igl Franco raquenta egna praula.

Igl object (near cumplemaint) indirect inditgescha la parsùna near la tgossa, a la quala l'acziùn digl subject sadreza. El vean introdutgieu d'egn verb a saleia indirectameing cugl agid d'egna preposiziùn spezifica agl verb. Igl verb cumonda la preposiziùn. Parquegl vean igl object indirect ear numno 'object preposiziunal'.

La Livia â do la bancnota agl camerier. (dar anzatge ad anzatgi)

Igl tat saragorda bagn da que tains. (saragurdar dad anzatge)

Igl Mathé s'interessescha me par burape. (s'interessar par anzatge)

La structura interna d'egna proposiziùn dependa da las furmas digl verb c'ign numna ear igl predicat (las parts verbalas). Igl predicat cumpeglia la furma finita a las furmas infinitas.

Igl predicat stat agl zenter da la construcziùn. El â egna posiziùn fixa. Tut las ulteriuras parts da la proposiziùn (sco p.ex. igl subject) dependan digl predicat. Las parts an las stgafetas, ca datan rasposta a diferaintas amparadas, acumpognan igl predicat.

Igl adverbial inditgescha las zircumstànzas exteriuras da l'acziùn (p.ex. igl liac, igl tains, la moda a maniera). Ign bagliafa parquegl ear digl 'cumplemaint zircumstanzial'.

Mias soras statan sper la baselgia. (adverb digl liac)

La radunànza â cuzo gî. (adverb digl tains)

Igl Steafan tgànta bagn. (adverb da la moda a maniera)

Igl atribut cumpogna a determinescha ple exact egna part da la proposiziùn, peia igl subject, igl object near igl adverbial. Quella part da la proposiziùn sa easser egn substantiv, egn adjectiv, egn pronom near egna construcziùn antiera. Igl atribut e culiieu cugl pled, agl qual el sareferescha.

La sora viglia e maridada.

Ella â cumpro egn'ura dad or.

Bleara glieud e stada preschainta.