Las particlas ein plaids che restan adina tuttina, ellas ein invariablas.
gie, oz, perquei, juhé, buca, ni, naven, oho, en, leu, sche
Ei dat quater sutgruppas da particlas:
• adverbs
• preposiziuns
• conjuncziuns
• interjecziuns
Igl adverb ei in plaid invariabel ch'ins drova per modificar il senn d'in verb, d'in adjectiv ni d'in auter adverb.
El suna bein.
Nossa tatta ei vegnida fetg veglia.
Quei film cuoza ualti ditg.
Ils adverbs san vegnir formai cun aschuntar il suffix -mein alla fuorma feminina digl adjectiv.
|
adjectiv (masculin singular) |
adjectiv (feminin singular) |
adverb |
|
cuort |
cuorta |
cuortamein |
|
legher |
legra |
legramein |
|
detagliau |
detagliada |
detagliadamein |
Il scribent prelegia cuortamein in text.
Ils affons caminan legramein.
La gasetta informescha detagliadamein.
Els ein profundamein trests.
Adatg:
Ils adjectivs sin -ar ed -al vegnan formai cun aschuntar il suffix -mein alla fuorma masculina digl adjectiv.
Finalmein dat ei tscheina.
David va regularmein a far bogn.
Ei dat era adjectivs che vegnan duvrai sco adverbs.
Els cuoran spert.
Mias soras van stedi a visitar lur amitgas.
Era ils adverbs san ins differenziar tenor lur funcziun semantica.
• adverbs dil liug: cheu, leu, ordadora, dapertut, sura, lunsch
Las clavs ein cheu.
Lein ir giuadora?
• adverbs dil temps: oz, ussa, lu, puspei, adina, mai, mintgaton, savens, prest
Oz mon jeu a scola.
Lu ston ins aschuntar la frina.
• adverbs da negaziun: buc(a), na, nuot, gnanc, negliu, neve
Ti eis da Breil, neve?
Na, ella beiba buca vin.
• auters adverbs: bugen, bein, circa, pia, sco, avunda, forsa, co, gie, fetg, era, propi
Luisa legia bugen.
Forsa vegn jeu era.
Las preposiziuns san buca star persulas. Ins sa differenziar denter preposiziuns localas (dil liug), preposiziuns temporalas (dil temps) ed ulteriuras preposiziuns.
Preposiziuns localas (dil liug e dalla direcziun):
|
a, ad |
Rico va bugen a scola. |
|
en |
Il bab ei en stiva e legia la gasetta. |
|
encunter |
Quei ei encunter sia natira. |
|
da |
Il tren parta da Mustér. |
|
avon |
La mumma ei avon casa. |
|
davos |
Davos baselgia ein ellas s'entupadas. |
|
enamiez |
Enamiez il marcau ei in parc. |
|
entuorn |
Ella va entuorn la meisa. |
|
enviers |
Quei ei buca gest enviers el. |
|
giudem |
Giudem la vischnaunca ei in parcadi. |
|
sper |
Sper il flum fan els termagls. |
|
sut |
El ei sezuppaus sut il tapet. |
|
sur |
Ella ei siglida sur l'aua vi. |
|
sin |
Sin meisa ein bialas flurs. |
|
sisum |
Nus essan arrivai sisum la muntogna. |
|
tras |
El mass il pli bugen cul tgau tras il mir. |
|
viers |
Lein ir plaunet viers casa. |
Preposiziuns temporalas (dil temps):
|
avon |
El ei naschius avon diesch dis. |
|
dapi |
Dapi treis dis ha ella mal il venter. |
|
suenter |
Suenter las tschun eis ei stgir. |
|
duront |
Duront pausa va ella cun velo. |
|
tochen |
Els han scola dallas 8 tochen las 12. |
|
sur |
Els ein stai sur notg. |
|
enteifer |
Enteifer quendisch dis stos ti dar anavos ils daners. |
|
denter |
Igl ei schabegiau denter di e notg. |
Ulteriuras preposiziuns:
|
a, ad |
Il cudisch s'auda ad el. |
|
cun |
Jeu mon bugen cul (cun il) tren. |
|
da |
La vasa ei da mia tatta. |
|
per |
Jeu hai ina surpresa per tei. |
|
pervia da |
Pervia da mei stos ti buca vegnir. |
|
senza |
Ella ei ida senza dir in plaid. |
|
tenor |
Tenor miu manegiar ei quei ina bun'idea. |
| ultra da |
Ultra da quei eis ei macort'aura. |
|
malgrad |
Malgrad la bial'aura essan nus stai a casa. |
Las conjuncziuns colligian las differentas parts dalla construcziun.
Ins distingua duas sorts da conjuncziuns: las conjuncziuns da coordinaziun e las conjuncziuns da subordinaziun.
Las conjuncziuns da coordinaziun colligian plaids, gruppas da plaids ni proposiziuns principalas.
e(d), u, mo, mobein, denton, u che ... ni che, ni ... ni
Jeu hai scret, mo el ha buca rispundiu.
Ella ei giuvna e biala.
U che ti lavuras, ni che ti sas ir per tiu fatg.
El ha ni fom ni seit.
Las conjuncziuns da subordinaziun colligian ina proposiziun principala cun ina proposiziun subordinada. La proposiziun subordinada sa era star all'entschatta.
El ha raquintau che ti hagies fatg igl examen cun success.
Sche ti has fom, cuschinel jeu zatgei per tei.
Biaras conjuncziuns da subordinaziun vegnan formadas cun agid d'adverbs ni da preposiziuns + che, p.ex.:
cura che, duront che, dapi che, avon che, nua che, schegie che, aschia che, senza che, perquei che
Jeu sai buca, nua che Valentina stat.
Maurin legia in cudisch, duront che Leo lavura.
Adatg:
Il plaid che sa esser ton in pronom relativ sco era ina conjuncziun.
| pronom relativ | Ier hai jeu viu in giuven che plaschess a mi. |
| conjuncziun | Jeu sai che jeu hai aunc d'emprender bia. |
Las interjecziuns expriman sentiments, impressiuns ni viars.
au! juhé! bah! miau! peng!