Las particlas èn pleds tgi restan adegna tuttegna, ellas èn invariablas.
ea, oz, perchegl, juhe, betg, u, davent, oho, aint, lò, schi
I dat quatter sotgruppas da particlas:
• adverbs
• preposiziuns
• conjuncziuns
• interjecziuns
Igl adverb è en pled invariabel tg'ins dovra per modifitgier igl senn d'en verb, d'en adjectiv u d'en oter adverb.
El sunga bagn.
Nossa tatta è neida fitg viglia.
Chel film cozza mecta dei.
Igls adverbs son neir furmos cun agiuntar igl suffix -maintg alla furma feminina digl adjectiv.
|
adjectiv (masculin singular) |
adjectiv (feminin singular) |
adverb |
|
curt |
curta |
curtamaintg |
|
lev |
leva |
levamaintg |
|
detaglea |
detagleda |
detagledamaintg |
Igl scribent preligia curtamaintg en text.
Igls unfants viandeschan levamaintg.
La gasetta infurmescha detagledamaintg.
Adatg:
Igls adjectivs sen -ar ed -al vignan furmos cun agiuntar igl suffix -maintg alla furma masculina (e betg feminina) digl adjectiv.
Finalmaintg dattigl tschagna.
David vo regularmaintg a far bogn.
I dat er adjectivs tgi vignan duvros scu adverbs e tgi na varieschan betg.
Els corran spert.
Tgi tgi vo plang, vo sang.
La scolasta fò attent la matta.
Er igls adverbs ins so disfranztger tenor lour funcziun semantica, p.ex.:
• adverbs digl li: cò, lò, ordafora, dapertot, soura, gliunsch
Las clavs èn cò.
Lainsa eir giuador?
• adverbs digl taimp: oz, ossa, alloura, puspe, adegna, mai, mintgatant, savens, prest
Oz vigna a scola.
Alloura ins stò agiuntar la fregna.
• adverbs dalla moda e maniera: gugent, bagn, fitg, angal, uscheia
Attenziun: Savens vignan sbarattos igls dus adverbs schi ed uscheia. Igl adverb schi vign adegna duvro ansemen cun en adjectiv u en oter adverb, igl adverb uscheia vign duvro sulet e stat all'antschatta u alla fegn d'ena construcziun.
Ella corra schi spert!
Chegl na post betg far uscheia. U: Uscheia na post betg far chegl.
• adverbs da negaziun: (na ...) betg, na, navot, mianc, nagliour, ubetg
Te ist da Rona, ubetg?
Na, ella na beva betg vegn.
• ulteriours adverbs (varda er Normas Surmiranas, nr. 253): circa, scu, avonda, forsa, ea, er, propi, franc, geabagn
Forsa vigna er.
Remartga:
An surmiran exista – scu an franzos – ena negaziun simpla ed ena dobla: betg u na ... betg. Cunzont aint igl lungatg discurria è la negaziun dobla manc frequainta.
Igls adverbs on er furmas da cumparegliaziun resp. gradaziun (positiv – cumparativ – superlativ).
| Sara sa noda plang. | Damian corra spert. |
| Livio sa noda pi plang. | Lorena corra pi spert. |
| Renata sa noda igl pi plang. | Tino corra igl pi spert. |
Furmas spezialas:
| Tumasch canta bagn. | Laura baita mal. |
| Laura canta migler. | Lino baita mender. |
| Alina canta igl migler. | Andrea baita igl mender. |
Enqualtgi oter adverb tgi exprima igl superlativ: fitg, zont, terribel, sgarschevel, stermentous, ordvart
ena fitg gronda tgesa
en terribel ferm vent
ena lavour ordvart creativa
Remartgas:
• Sper l'augmentaziun cun pi ins so er exprimer ena sminuaziun cun manc, p.ex. Bananas vaia gugent, kiwis manc.
• En tratg caracteristic digl rumantsch èn igls adverbs digl li, p.ex. anor (vers la sorteida dalla val) u anaint (vers igl interiour dalla val). Las differentas cumbinaziuns scu seador u giuadaint varda Normas Surmiranas, nr. 261ss.
Las preposiziuns na son betg star sulettas. Ins so disfranztger preposiziuns localas (digl li), preposiziuns temporalas (digl taimp) ed ulteriouras preposiziuns.
Remartga:
Singulas preposiziuns s'uneschan cugl artetgel (varda 2.2.9.b).
Preposiziuns localas (digl li e dalla direcziun):
- a, ad: Rico vo gugent a scola.
- aintamez/anmez: Aintamez igl martgea è en parc.
- ainten: Igl pullover è ainten la stgaffa.
- an: Igl bab è an steiva e ligia la gasetta.
- (an)cunter: El saglia cugl tgea cunter la pare.
- anfignen: Giagn anc anfignen la culmogna.
- anturn: Ella vo anturn la meisa.
- da: Igl tren parta da Casti.
- davant: La mamma è davant tgesa.
- davos: Ellas èn s'antupadas davos baselgia.
- giudem: Giudem vischnanca è en parcadi.
- or/ord: Vo ord veia!
- sen: Sen meisa èn belas flours.
- sessom: Nous ischan arrivos sessom la muntogna.
- sot: El è sa zuppo sot igl talbet.
- sper / dasper: Sper igl flem fon els tarmagls.
- sur: Ella è sagleida sur l'ava ve.
- tar: Ia vign tigl (tar igl) daintist.
- tranter: Igl iert sa catta tranter dus tgesas.
- tras: La beischa vo tras la vistgadeira.
- vers: Lagn eir planget vers tgesa.
Preposiziuns temporalas (digl taimp)
- a parteir da: A parteir da dischdotg onns ins dastga eir cun auto.
- a: El reiva allas (a las) otg.
- ainfer: Ainfer quindesch deis stost dar anavos igls raps.
- an: Ella turna an en meis.
- anfignen: Els on scola dallas 8 anfignen las 12.
- avant: El è naschia avant diesch deis.
- da: Da stad ischans an vacanzas.
- dantant da: Dantant da giantar vainsa tadlo las novitads.
- davent da: Davent digl onn 1938 è igl rumantsch en lungatg naziunal.
- durant: Durant la pôssa vo'la cun velo.
- siva: Siva las tschintg fògl stgeir.
- vers: Ella niro vers seira.
Ulteriouras preposiziuns:
- a, ad: Igl codesch totga ad el.
- causa da: Causa da treid'ora scroda l'excursiun.
- cun: Ia vign gugent cugl (cun igl) tren.
- da: La vasa è da mia tatta.
- malgro: Malgro la bel'ora ischans rastos a tgesa.
- per: Ia va ena surpresa per tè.
- perveia da: Perveia da me na stost betg neir.
- sainza: Ella è eida sainza deir en pled.
- tenor: Tenor igl mies pareir è chegl ena bung'ideia.
- ultra da: Ultra da chegl ègl treid'ora.
Attenziun:
Preposiziuns scu sen, giu, or, aint, avant, anavos, ve e tar inditgeschan igl li u ena direcziun aint igl spazi concret. Causa dall'influenza tudestga ins ò la tendenza da duvrar chellas preposiziuns er pigl senn abstract – chegl tg'ins duess evitar tant scu pussebel (ulteriours exaimpels varda Normas Surmiranas, nr. 212s. e 270ss.):
per rumantsch (e betg sen rumantsch)
an chella moda (e betg sen chella moda)
da crap (e betg or da crap)
Las conjuncziuns collieschan las differentas parts dalla construcziun (varda er 3.1.3.b). Ins distingua dus sorts da conjuncziuns: las conjuncziuns da coordinaziun e las conjuncziuns da subordinaziun.
Las conjuncziuns da coordinaziun colleian pleds, gruppas da pleds u proposiziuns principalas: e(d), u (manc frequaint: ni), u tgi ... ni tgi (tud.: entweder ... oder), ni ... ni (tud.: weder ... noch), ma, mabagn, dantant
Ia va scretg, ma el ò betg raspundia.
Ella porta jeans ed ena blusa.
U tgi te lavouras, ni tgi te vast per ties fatg.
El ò ni fom ni seid.
Las conjuncziuns da subordinaziun colleian ena proposiziun principala cun ena proposiziun subordinada. La proposiziun subordinada so er star all'antschatta.
El ò rachinto tgi te vegias fatg igl examen cun success.
Schi te ast fom, cuschigna ensatge per tè.
Bleras conjuncziuns da subordinaziun vignan furmadas cun ageid d'adverbs u da preposiziuns + tgi, p.ex.: cura tgi, durant tgi, siva tgi, avant tgi, noua tgi, schibagn tgi, uscheia tgi, sainza tgi, perchegl tgi
Ia na sa betg, noua tgi Valentina stat.
Maurin ligia en codesch, durant tgi Leo lavoura.
Adatg: Igl pled tgi so esser tant en pronom relativ scu er ena conjuncziun.
pronom relativ: Ier vaia via en gioven tgi plaschess a me.
conjuncziun: Ia sa tg'ia (tgi ia) va anc d'amprender bler.
Las interjecziuns expriman sentimaints, impressiuns u viers.
au! juhe! miam! miau! peng!